نوشتار ِ کیسوم | Kisum ө xөt

توضیح بسیار مهم: پس از گذر سالیان از ارائه‌ی این شیوه‌نامه، دیگر موافق لزوم و ضرورت نگارش با حروف لاتین نیستم. دلایل این تغییر روش را در پیشگفتار نظری مقاله‌ام در توضیح شیوهٔ پیشنهادی نوینم برای گیلکی‌نویسی نوشته‌ام که در شمارهٔ دهم نشریهٔ قاف چاپ شده است.
بعد از این سالهای آزمون و خطا و تجربه دیگر خط لاتینی کیسوم را به شما پیشنهاد نمیکنم و از شما دعوت میکنم که از شیوهٔ نوین گیلکی‌نویسی استفاده کنید که  اولین بار در ۱۵۸۸ دیلمی (یعنی پنج سال پیش) در این پست معرفی شد و خوشبختانه با استقبال خوبی مواجه شد. یکی از دلایل این استقبال (در وبلاگها و کانالها و پیج‌های مختلفی که از این خط استفاده می‌کنند) این واقعیت است که مبنای طراحی این شیوه‌نامه، این سه اصل بود:
۱. باید موجب پیوند و درک مابین لهجه‌های مختلف گیلکی در گیلان و مازندران باشد و نه مایهٔ سلطهٔ یک لهجهٔ خاص. پس باید حداقل مخاطب بتواند یک کلمه از لهجه‌ای دیگر را بتواند درست بخواند گرچه معنایش را نداند.
۲. در مراحل مختلف در مشورت و همفکری و جمع‌آوری نقدها و نیازها از مناطق مختلف گیلان و مازندران و از میان کسانی بودم که عملا درگیر نوشتن و خواندن به گیلکی یا پژوهش در متون گیلکی بوده‌اند.
۳. بدعت‌ها و ابتکارهایی که پیش از ما از سوی گذشتگان پیشنهاد داده شده بود حتی گاهی گرچه خوشمان نیاید اما حفظ کرديم و روی همان رج اول آجرها این دیوار را بالا بردیم. پس برخی علائم و ایده‌ها از گذشته حفظ شده.

پس از پنج سال به آزمون و کاربرد گذاشتن این خط، با مشورت و جمع‌آوری نظرات و تجربیات و اشکالات این خط تکمیل شد و در اینترنت به دلیل میزان بالای تولیدمحتوا حتی از طرف گوگل هم به عنوان کیبرد گیلکی اندروید به کار گرفته شد. در مقاله‌ای که در شمارهٔ دهم فصل‌نامهٔ قاف (چاپ فومن) چاپ شده، نسخهٔ نهایی و تفصیلی این پیشنهاد را خواهید خواند.

(این پی‌نوشت در تاریخ ۱۵۹۳ اسفندار ما دوم برابر با ۹ ژوئیه ۲۰۲۰ به این متن افزوده شد.)

آن‌چه باید پیش از هر چیزی گفت این است که تصمیم و تلاش برای تدوین چارچوب نگارش گیلکی به یاری حروف لاتین، نشانه‌ی هرچه که باشد، بی‌شک نشانه‌ی بیگانه‌دوستی و بی‌مهری به وطن نیست. چرا که اندیشه‌ی پرداختن به زبان‌های بومی و قومی از اساس با فرنگی‌مآبی و «عشق ِ خارج» بودن در تضاد است. بنابراین از خواننده‌ی این متن انتظار داریم که به دور از انگ‌ها و برچسب‌های احتمالی و بر اساس ضرورت‌ها و نیازهای معاصر زبان و ادبیات گیلکی که سالیان سال در منابع مکتوب و غیرمکتوب بسیار به بحث و بررسی گذاشته شده، این طرح را بررسی کند و فراموش نکند که تدوین‌کنندگان این طرح نیز خود را ایرانی و زبان و قوم خود را بخشی از مجموعه‌ی رنگارنگ و گسترده‌ی ایران می‌دانند و بر آنند که وحدت ملی و سرزمینی ایران با بارور شدن یک-یک فرهنگ‌ها و زبان‌های درون آن هرگز تهدید نخواهد شد اگر، حق شهروندی هر ایرانی با هر زبان و دین و قوم و فرهنگی، به عنوان یک ایرانی از سوی دولت و مردم به رسمیت شناخته شود؛ آن‌گونه که هر ایرانی در هر گوشه‌ی این سرزمین خود را آزاد در انتخاب شیوه‌ی زندگی و برابر از نظر موقعیت‌های زیستی و رفاهی و حقوقی و صاحب احترام و کرامت انسانی بداند. آن‌گاه دیگر مهم نیست که این مردم به چند زبان و با چند شیوه‌ی نگارش می‌نویسند و می‌خوانند. زیرا همه می‌دانیم که کشورهای توسعه‌یافته و مدرنی وجود دارند که حتی «زبان رسمی»شان بیش از یک زبان است و هرگز نگران از هم گسیختن خویش نیستند و تازه یک بیستم تاریخ سرزمین ایران را هم ندارند.

این آیین‌نامه قصد دارد تا به نویسنده‌ی گیلکی، چارچوبی برای نگارش با الفبای لاتین پیشنهاد دهد. باور ما بر این است که این الفبا و آیین‌نامه‌ی مربوط به آن برای برآورده کردن این نیازها طراحی شده:
– هم‌گام کردن زبان گیلکی با تکنولوژی (به ویژه اینترنت) و شرایط جهانی
– به حداقل رساندن علامت‌ها و نشانه‌های بیرون از خط زمینه
– به حداقل رساندن تفاوت لهجه‌های زبان گیلکی در ساحت نوشتار تا حد ممکن (این مهم‌ترین هدف ما بوده و اغلب اصول تدوین شده در همین جهت است)
– قائل شدن تفاوت میان یک الفبای کاربردی برای نگارش و الفبای علمی برای نمایش همه‌ی جزئیات آوایی و ثبت علمی زبان. هدف ما اولی بوده و می‌دانیم که دومی به عهده‌ی الفبای جهانی آوانگار (فونوتیک) است.
– رعایت ضوابط و هنجارهای جهانی الفبای لاتین
– حفظ امکان‌های نوشتاری در تولید واژه‌های نو و توان خط در تمایزگذاری‌های صرفی و نحوی.

بنابراین از خواننده‌ انتظار داریم که این آیین‌نامه را به توجه به این هدف‌ها نقد و بررسی کنند.

[برای دیدن جدول مشروح حروف الفبای لاتین برای گیلکی‌نویسی این فایل پی.دی.اف را دریافت کنید.]

[برای نصب کیبورد گیلکی بر روی سیستم عامل خود این فایل فشرده را دریافت کنید. پس از باز کردن این فایل فشرده، همه‌ی جزئیات را در فایل help خواهید دید. گرچه نصب این کیبورد نیاز به جزئیات زیادی نداشته و بسیار ساده است.]

۱/ «اؤکته اُ» (Ö و ö) در جاهایی کاربرد دارد که در شرق گیلان ow و در غرب ab تلفظ می‌شود. واژه‌هایی چون xö (خؤ|خاب)، aftö (أفتؤ|أفتاب)، šö (شؤ|شب) و…
مگر موارد استثنایی که در آینده می‌توان مشخص کرد.

۲/ ترتیب حروف الفبای گیلکی بر اساس ترتیب حروف لاتین چیده شده (به دلیل استفاده از حروف لاتین و در نتیجه رعایت روال معمول جهانی این الفبا) و برای نامیدن حروف این الفبا روشی ابتکاری بر اساس آنچه که محمود پاینده لنگرودی در فرهنگ خود ثبت کرده پیشنهاد شده است که در جدول آمده. منظور از ابتکار، حذف نام‌ عربی حروف و بسط نام‌گذاری براساس الگوهای زبان گیلکی‌ست.

۳/ برای نمایش همه‌ی نقش‌نماهای اضافه در ترکیب‌های اضافی و وصفی و ملکی و… که واژه‌ی نخست به حرفی بی‌صدا ختم می‌شود؛ حتی اگر نقش‌نمای مذکور آوای /æ/ نداشته باشد، از حرف «اؤکته اِ» (ө) استفاده می‌شود و پیش و پس از آن فاصله گذاشته می‌شود.
مانند:
surx ө vөlg (برگ قرمز), ibrөm ө öxuri (لیوان ابراهیم), mөrdum ө uxan (پژواک مردم)

۴/ علامت مفعولی و یا نشانه‌ی فعل «ایسسن» را که اغلب در انتهای واژه به صورت a یا e یا ө می‌آید، با (‘) از اصل واژه جدا می‌کنیم تا استقلال این دو واژه از هم حفظ شود. مانند:
mi xanө’ya bidin | خانه‌ام را ببین
ti dөs’e bušor | دستت را بشور
an ti ramөtө’ye | این مسیر توست
a kitab’a usan | این کتاب را بردار
mi jon’e bөytө | جانم را گرفت
Ayө Rөšt’e | این‌جا رشت است
در چنین حالت‌هایی، حتی اگر با اضافه شدن علامت مفعولی یا فعل ایسسن طرز خواندن واژه در انتها تغییر کند، به کمک علامت (‘) صورت اصلی واژه حفظ می‌شود. مانند:
xonө (خانه) + a (علامت مفعولی) : xonө’a (خانه را)

۵/ در همگی افعالی که به «e» یا «æ» ختم می‌شوند، در نگارش به ө ختم خواهند شد.
Xordөdөrө, zedөrө, bөxordө, bөzө, bardө

۶/ اسم مفعول‌ها و نیز اسم فاعل‌هایی که به «e» یا «æ» ختم می‌شوند، در نگارش به e ختم خواهند شد. مانند:
fušonde, ranөnde, bөxorde, bөštose

۷/ فعل‌های استمراری متصل به هم نوشته می‌شوند تا صورت یک فعل واحد را پیدا کنند:
xordөdөrөm, šodөri, amadөrөbu

۸/ قیدهایی که با کمک مصدر dөbon یا مانند آن ساخته می‌شود، با یک علامت (‘) به صورت زیر از ترکیب‌های فعلی متمایز می‌شوند:
xandө’dөbo (در حال خواندن)
mөrdө’dөbo (در حال مردن)

۹/ فعل‌های ترکیبی که ب پیشوند فعل به آوای میانجی (اغلب: a) تبدیل می‌شود، با یکجانویسی فعل، صورت واحدی به فعل می‌دهیم. مانند:
joragiftөn (بالا گرفتن و بلند کردن), jirakөšen (به زیر کشیدن. دانلود کردن در اینترنت), pөsadan (پس دادن), gөradi (بغلتان. شتاب بده), joraytөn (بلند کردن و بالا بردن)

۱۰/ در واژه‌هایی که از تکرار یک واژه معنا می‌یابند از (-) استفاده می‌شود. مانند:
kөm-kөm, xor-xor, tөkөs-tөkөs, rijө-rijө

سخن آخر: این متن و این قاعده‌ها پس از بحث‌ها و بررسی‌های چندین ماهه برای تدوین نخستین آیین‌نامه‌ی نگارش گیلکی با الفبای لاتین به جامعه‌ی گیلکی‌نویس پیشنهاد می‌شود و دلیل نام‌گذاری این نوشتار به «کیسوم ِ خط» هم این است که عمده‌ی جلسه‌های نهایی تدوین این آیین‌نامه، در نزدیکی این روستا برگزار می‌شده است.

 کیسوم/ ورفن ما ۱۵۸۵
بهرام کریمی – امین حسن‌پور

پی‌نوشت: پس از گذشت این مدت از انتشار این متن، با توجه به تجربه‌ی به‌کارگیری این رسم‌الخط و توجه دوباره به بسیاری شرایط و مسايل مربوط به تاریخ و فرهنگ گیلکان و منطقه‌ای که در آن قرار گرفته‌ایم، نظرم درباره‌ی لزوم تغییر خط به لاتین تغییر کرده و حالا معتقدم که بیرون زدن از دایره‌ی خط فعلی و قطع ارتباط با سنت و تاریخ منطقه‌ای و بیگانه دیدن خطی که ریشه در تاریخ کهن خلقهای خاورمیانه و آسیای جنوبی و باختری دارد، اشتباهی‌ست که اتصال و ریشه‌های ما در تاریخ شرق را نادیده و نابود میکند.

ورگ. ۱۵۸۸ آول ما ۹. لاهیجان


دیدگاه‌ها

16 پاسخ به “نوشتار ِ کیسوم | Kisum ө xөt”

  1. میرعماد

    أگه خأ هندئه قرارداد بدأریم کی چنته صدای̌ مختلف̌ نوشؤن دأنئبه، فلؤن علامته استفاده بوکونیم، دئه خطّ لاتین چه لزومی دأنه؟

    1. لاتینˇ جی استفاده گودنˇ دلایل یکته-دوتته نین و ای وؤتˇ مئن سعی ببؤ اوشؤنه توضیح بدیم.
      لاتینˇ لزوم، اوشؤنˇ جی هنه. در ضمن، او جایی گه یکته نشؤنه چنته صدا دأنه، ایتؤ نیه گه تشتت وجود بدأره. برعکس، تشتتی که زوانˇ مئن دره، خطˇ مئن قایمأ گودیم تا یک‌جور بنویسیم و هرکه خو لهجه همره بخؤنه. ای قاعده‌گرایی با او سیستمی که عربی خطˇ مئن دأنیم پور تؤفیر دأنه.
      هنده تأکید کؤنم که لاتینˇ ضرورت یکته دوتته نیه.

      1. Kaspiyөn ө damün

        سلام برار من مازرون جه هسمه خله عالی به تی دم گرم💙💙💙
        اما اینجه شه زوون ره گیلکی یا گلکی گمی ولی بعضی از تفرقه افکنون بمونه بئوتنه شما اته قوم سیوا هسنی☹

  2. اسپهبد ديلمي

    ورگ ، مره ياد كي خيلي موخالف بوم لاتين خط امرا؛گفتيم نوا امه را واسينيم لاتينا؛ حله ده لاتين امه راَ واسوخته؛ ولي هرجور فاندرم ، دينم كي اَ خط امرا تانيم بختر امي زبانَ بينيويسم، منم موافقم ده ، فقط فكر نوكوني هني شولوغه ، علامت زياد دره خط ميان؟ مسن هَه علامت (‘) ، بجاي اَن فا صله بمانه بختر نيه؟،
    ايتا مورد ديگه دو تا حرف “ش” و ” اَ اِ” قبلا خيلي جه امان عادت بوگوديم كه به ترتيب اشانَ اَ علامتان امرا بينيويسيم “ş” و “ə” ؛ كي مره شخصا خيلي راحت تر بو ؛ هم ويشتر زبانان منطقه يم هتو نيويسد مثل تالشي و كوردي و توركي اذري و زازاكي؛ ايپچه مره چتينه بخوام بينيويسم اَ تازه علامتان اَمرا “š” و “ө” دني چي خايم بگم داب نيه ، بختره ايپچه ده در وا ببه تا خيليان بَيد نظر بدئد آما كي متخصص ني ييم؛ ولي خط كيسوم تانه انه در هميشه وا ببه، به طرف تغييرات؛ بختر اَنه كي ايتا دوره آزمايشي چند ماهه به همه مجامع فعال گيلكي پيشنهاد ببه ؛ بعد نقدان جوما به، بتانيم نتيجه خوبي بيگيريم، ضمنا پور شيمي جا تشكر كونم، خيلي خورمه كاري ايسه، رافا ايساييم تا بيدينيم شيمي زحمتان به بار بينيشته ببه .

    1. در پاسخ به اسپهبد دیلمی
      اسپهبد جؤن، اتفاقا ای مسأله سر خیلی فیکر و بحث بودیم. امما به دو دلیل تصمیم بیتیم ş و ə جی استفاده نکونیم.
      اصلی‌ترین دلیل اینه گه این‌که بأیم اضافات و علاماته خط زمینه جیری نشؤن بدیم، دونیا مئنداب نیه و خالی تورکؤن ای دابه بنا بنأن. شوا علامتأ نی (ə) چون فونوتیک (علمی آوانگار الفبا) مئن خوشئبه شناسنامه و جایگاه دأنه و أگر بخأسته بیم اونه بأریم أمه الفبا مئن لازم بو که اون آوانگاری نقشه مخاطب ذهن جی پاکأ کونیم، هین وأسی یکته حرف دیگه دؤجین بودیم.
      دومی دلیلم اینه گه نوا جخترأ دیم گه خالی تورکؤن ایسسن که شوا جی به ای صورت استفاده کؤنن و أمه خیلی ترسیم که پان‌تورکؤن،هوتؤ که همه‌چی‌ئه تورک دؤنن، دو فردای دیگه أمه الفبام تورکی الفباؤن مئن طبقه‌بندی بکونن.
      شاید تا باور نأ، امما خیلی موراد بدئم که «ورگ»ه تورکی و پان‌تورک قلمداد کؤنن چون پان‌تورکؤن نماد گورگه! یعنی به طور کلی ای جؤنوره در انحصار خودشؤن بیتن! (اینم اضافه بکونم که خود تورکؤن تا هیسه دو سه بار خوشؤن خطه تغییر بدأن و ای مسأله مئن تازه‌کارن و أگر قراره ای مورد مئن به کسی رجوع بکونیم، خأ اوشؤن تجربه جی استفاده بکونیم که خیلی قدیمترأ جی ای خطه دأنن و اون سنت همره آشنان)
      ای موارد ریزه‌کاری‌م اضافه ببؤ تا تصمیم بگیریم ای کاره بکونیم.
      هنده تاکید کؤنم:
      أمه هدف ای بو گه گیلکی‌م باخی هند و اروپایی زوانؤن مؤرسؤن خأ یکته لاتینی خط بدأره. «شوا» وأسی یونانی جی کمک هیتیم چون ای زوان و خط، لاتین و سانسکریت ورجه، سوتته‌یی هند و اورپایی زوانؤن تمدن مئن پور اهمیت دأنن. خیلی تلاش بودیم زیبایی و هم‌خوانی و راحت‌نویسی و حتی نزدیکی و شباهت ظاهری بین ə و ө در نظر بدأریم. در واقع ө هو شوا ایسسه اما یادآوری کؤنه که أمه الفبا فونوتیک و علمی نیه، بلکه کاربردیه.
      باخی حروف مئنأنی، أمه تلاش این بو گه أگر به اجبار (خیلی محدود) قراره خط زمینه جی بیرون بزنیم، همأ ببریم جؤر. هوتؤ گه اغلب هند و اورپایی زوانؤن مئن دابه.

  3. نسی_821

    سلام، خسته نباشید واسه زحمتاتون.

    من میخوام اGileki_i386 رو نصب کنم ولی خطا میده که فایل Gileki.dll در مسیر نیست. و واقعا هم بعد دانلود چنین فایلی در فولدر زیپ شده وجود نداره.

    راه حل؟

    با احترام

    1. در پاسخ به نسی_821
      سلام. برای نصب به چنین فایلی نیاز نیست. آیا قبلا فایل کیبورد گیلکی رو روی سیستم خودت نصب نکرده بودی؟ چون اگر قبلا این کار رو کرده باشی، برای دفعات بعدی ممکنه چنین اروری بده.
      از طرفی، ممکنه مین‌بورد سیستمت با این فایل هم‌خوان نباشه. دو فایل دیگه رو تست کن.

  4. نسی_821

    دو فایل دیگه رو تست کردم اونا که کلا اجرا نمیشه همون اول خطا میده! یعنی مناسب سیستم من نیست.

    قبلا هم کیبرد گیلکی رو نصب نکرده بودم.

    1. در پاسخ نسی_821
      باور کن من نمی‌فهمم مشکل کار کجاست. ولی می‌دونم که همین الان خیلی‌ها بدون مشکل نصب کردند. شاید مشکل از ویندوزت باشه. روی یک سیستم دیگه امتحان کن.

  5. من فقط هنه دنم کی مره لاتینˇ متن خانی خیلی راحت تره، تا اویا کی من امتحان بوکودم نویشتنˇ ره یم باز ادمˇ دست باز تره.

  6. نسی_821

    باشه، مرسی. دیروز ویندوزمو عوض کردم….
    روی یه سیستم دیگه امتحان می کنم اگه درست نشد میخبرم که در جریان باشین.

    فقط یه سؤال این فایل نصب با ترکی یکیه؟ حروفاش تو یه زبان دیگه نیست؟ خودتون درستش کردین؟
    واسه این میپرسم که اگه مشابه یه زبان دیگه است، اونو سرچ کنمو دانلود کنم، شاید ج بده.

  7. اسپهبد ديلمي

    تي توضيحان امرا من رضا ببستم ورگ جان،
    اصلا اَ توفير گودن ؛ رسمي خط كشور امرا، آما نياز دريم، انم ايتا ده مزيت اَ خط ايسه ، امي زاكان بختر تاند اروپايي زبانانَ ياد بيگيرئد،انم دومي تا مزيت…

  8. همون مشکل نسی

    1. پاسخ به آرش:
      متاسفانه گویا این کیبورد با سیستم‌های ۶۴ بیتی مشکل داره.

  9. کارن تبرستانی

    selaam keme šamere.kisum e xat re še sistem e sar bešteme vali maazerun gelakešun natunnen xaar ve re be kaar bayren.ami geleki dele aa daarmi ke kisum xat e dele daniye.va yaa kašide (e) va kašide (a) va kašide (o) darmi.vene che kaar hakenim.vošuni ke kisum e xat re racheyten pišnehaadi amere naarnen? hamišak esket buyin

    1. کارن تبرستانی؛
      سلام کارن جؤن. الؤن کی چن سال ای رسم‌الخطه پیشنهاد دأن جی دوأرنه، مو دئه می نظر این نیه کی خأ گیلکیه لاتین همره نویشتن. می دلایله به زودی یکته مقاله مئن توضیح دئنم.