مسود پورهادی کتابه خأ بهانه بکونم تا کلی‌تر گب بزنم. راجه به گیلکی ادبیات، اونˇ قصه‌نویسی و حال و روز تا بازون هی راشی جی فرسم هنده مسود پورهادی قصه‌ٰنه تا اونˇ بنویشته‌نˇ اهمیته رؤشنأ کونم.
گیلکی ادبیات، نثر و قصه‌نویسی مئن، اوجور که بتؤنیم قرص و قایم بگؤیم «قصه» یا «داستان-کوتاه»، دامؤنˇ جی سرأگیته. یعنی تا جایی که مو بخؤندم و دؤنم، دامؤنˇ اوّلی سری، اونˇ چارومی شوماره مئن، یکته وؤت(۱) چاپ ببؤ محمود اصلانˇ جی که الؤن دؤنیم ای محمود اصلان هی «محمود اسلام‌پرست»ی ایسسه که شناسنیم و ای وؤت، داستانی ویژگی‌ئنه دأنه و شأنه اونه دخؤندن: اولین گیلکی قصه‌یی که جایی چاپ ببؤ.
قصه‌نویسی، گیلکی مئن تازه‌آموج بو و گیلکی‌نویسؤن دامؤن و بازون گیله‌وا مئن، قصه‌نویسی و وؤته وؤتنˇ مئن کم-کمئی، بکی-ویریس، خوشؤنˇ قلمه آزمیت گیته دبؤن و هیتؤ بمأن و بمأن تا دهه‌ی هشتاد شمسی که خانه‌ی فرهنگˇ مئن گیلکی قصه‌نویسی جرگه را دکته و هیوده-هیجده سالˇ گیله‌وا مئنˇ چاپ ببؤ قصهٰن چنته-چنته کتاب ببؤن و در بمأن.
پیله‌برفی سال، محمود طیاری قصهٰن و بنفشه گول، مأمدحسن جهری قصهٰن، سال ۸۳ هجری شمسی بیرین بمأن.
چند سال بعد، زرخال، هادی غلام‌دوستˇ قصهٰن و شریرما جیجأکه ورزه‌ٰن، مسود پورهادی شی منتشرأ بؤ و ای میؤن-میؤنه، یکته رؤمان چاپ ببؤ «ماه پری» نؤمی، که آلمانی جی وأگردؤنئه ببؤ بو به گیلکی.
ای چنته کتاب و دو سه سالˇ دامؤن و بیس سالˇ گیله‌وا مئنˇ چاپ ببؤ قصه‌ٰنه کی دچینیم کسؤنˇ ورجه، بنه أمه داستانی ادبیاتˇ تارئخ. کم‌جؤنه و جوؤن، خو جوؤنی وأسی‌م ایسسه کی رؤیا وؤجنه و خأنه کار بکونه کارسسؤن! دوأریم!
وگردیم، مسعود پورهادی قصه‌ٰنه. یک سال پیش بو گمؤنم که فیسبوکˇ مئن یکته بوگوبشتؤ و در واقع بنویس-وانیویس دأشتیم باهم راجه به گیلکی وؤت، چی شئر، چی قصه. بحث برسئه بو به اینکه اینˇ وؤتˇ خؤندن سخته و اینکه مخاطبˇ هوا کی خأ بدأره و زوانˇ هوا کی بدأره و اونˇ حفظ گودن کی کاره و مأ یاد دره، بحثˇ مئن یکجا مسود یک همچین چیزی بوته:
«أ اضافه بارأ گیله‌وا أمی چان‌پس‌کؤل بنأ. من نانم نیویشتنˇ وخت چن نفرˇ هوایأ با بدأرم و می کاره بوکونم! زبانˇ هوایأ با زبان‌شناس بدأره. خاندن‌کسˇ هوایأ با مدرسه و دانشگا بدأره. منی کی شاعرمه با شئرˇ هوایأ بدأرم. أشأن ایتا چان‌بار نیئده کی ایتأ آدم ایتأ لنگه زیبیلˇ میان دوکونه ساق و سالمم ببره بازارسر.»
ای گبˇ مئن یک واقعیتی دره، اونم هو سوالی ایسسه که گیلکی نویشتن‌کسˇ پیش هننأ. او حدّی که یک طرف، می خلاقیت و نویشتنه پیش ببره و یک طرف، أمه تمبل و کم‌خؤن و کم‌علاقه مخاطبˇ دسه بگیره و خودشˇ همره بأره، او حدّ، کؤرأ؟
مسودˇ گب، ای سواله اؤجا ندئنه، أمما خودشˇ مئن ای سواله تایید کؤنه. وختی مدرسه و دانشگاه نقشه گونه، چون خلاءˇ مئن گب زئه دننئه، همه‌ته‌یی دؤنیم که مدرسه و دانشگا جی خبری نیه. هرکسی ایسسه و هرچی ایسسه، خودمؤنیم. خودمؤنیم و خودمؤنˇ خؤندن‌کس و مخاطب، که أگه مو اونه تمبل و کم‌خؤن و کم‌علاقه دخؤنم، اینم دؤنم که اونˇ گئتˇمردی وأسی ایسسه که أمه نویسنیم. چون هرجوره، وؤته رها نکؤنه و أمه همره پابه‌پا أمأ دره.
ایشؤنه بوتم کی بگؤم، أگه مسود پورهادی وؤتؤنˇ خؤندن سخته، أمما ناقلن اینه دؤنیم که ای سختی، دایره‌المعارفی نیه. یعنی ایتؤ نیه که مسود پورهادی، خو قصه‌نˇ مئن یکچی گوتن‌ئبه بدأشته بون و بازون تصمیم بیته بی که اونه گیلکی بنویسه و بازون بشؤ بون واژه‌نامهٰ ویته بی و واژه‌ن‌ئبه گیلکی معادل بیاته بی، اونم هرچی سخت‌تر و قدیمی‌تر بئتر! نه!
ای قصهٰنˇ ویژگی اینه کی وؤته ببؤن. تار و پود، رج به رج، چی سخت چی سأل، کسؤنˇ ورجه، کسؤنه فئویته دأنن. سخته أمما وختی اونˇ مئن شنی، حتا أگه واژه‌نامه دمˇدس ندأری، تینی پیش بشی. اول تا زانو، بازون تا کمر، هوتؤ أگه دیل هدی و تی خؤندنˇ چاقو همره اونˇ وؤته واشکافی، بلکی‌م خودشˇقؤلی تاهبه‌سر!
پس تینیم مسود پورهادی قصهٰنˇ مئن، زوان‌ئبه یکجور جؤن‌کنش بیاجیم. یکجور جؤن‌کنش که حق‌سأی کأ دره فیکر بکونه، خلق بکونه، یا گاگلف تام بزنه. چون کسی که «شریرما جیجأکه ورزه‌ن»ه بخؤنده بی خؤرؤم دؤنه کی کلمه‌نم گاگلف تام دگئنن.
خؤب به یک جایی برسئیم. بأین گیلکی ادبیاتˇ سر تا پهٰ بپیرأییم، فندریم.
ای زوان، پیشاسرمایه‌داری مناسباتˇ مئن دوماسسه بو کی برسئه أمه دس و شئر و قصه حقˇسأی کأ دره کی اونه جؤرأکشه. أمما چوتؤ؟
معادل‌یابی و معادل‌سازی همره؟ سره‌نویسی و خالی گیلکی‌نویشتنˇ همره؟ اوجور که یکته وؤتˇ مئن یکته ناگیلکی واژه نی دننه بی؟
بدأرین می نظره بگؤم. البته اول می تکلیفه با یکچی روشنأ کونم، بازون می نظره راجه به ای موضوع گونم.
اول اینه بگؤم کی وختی راجه به گیلکی وضعیت و اونˇ بد بؤن گب زئنیم، ایتؤ نیه که ای زوان دئه مرده دره و امروز و فرده خأ سر بنه زمین و دئه وینریسه. نأ!
ای زوان هی الؤن دوتته استانˇ آدمؤنˇ مئن کاربرد دأنه. یعنی چن میلیون آدم ای زوانˇ همأ گب زئنن، سوپرمارکت و بازار و مغازه‌نˇ مئن، تاکسی مئن، هئن و فورتن‌ئبه، خشم و شادی مئن.
پس او خطر چیسه؟
او خطری که همه اونأ جی گب زئنن، اینه گه ای زوان، رسمی مراجعˇ جی بیرین بمؤنسه. یعنی بوروکراسی و مدرسه و آکادمی و عمومی رسانه‌نˇ جی.
ای زوانˇ استفاده و کارکرد، هیچ اجبار و زوری ندأنه کی مثلن تورکی مؤرسؤن یا هی فارسی مؤرسؤن، یکته قدرت و زور اونˇ پوشت بئسه و اون‌ئبه خرج بکونه و مدرسه و دانشگا و رسانه و اداره و همه جا مئن صوب تا شؤ اونه بال بزنه. تازه یکته زورم هننأ کی صوب تا شؤ، خیر نرسؤنئنه هیچ، هی‌م اونه لهجه و گویش و عاجز و شؤنین دخؤنه و هرکی‌م که ای زوانˇ همره بنویشته بی، اونه فترکنه! خو رسانه و دم و دسگا نی دأنه.
پس وختی أمه ای زوانˇ همره قصه نویسنیم، یعنی خأ اینه بدؤنیم که وضع هیتؤره و هی وضعˇ مئن أمه راشی‌ئه پی بگیریم.
هی وضعˇ مئنه که خأ بدؤنیم، ای زوان، أگه خأ هی وضعیتˇ مئن تیتی بکونه و زوپپه بزنه، با یاد بگیره چوتؤ زندگی بکونه. مؤدرن زندگی بکونه.
همیشک ایتؤ نیه که زوانه یاد بگیریم. خیلی زمتؤن خیلی چیزؤنه خأ اونه یاد دأن.
او چیزی که مو فیکر کؤنم خأ گیلکیه آموتن، فیکر گودنه.
مو فیکر کؤنم کی أمه هیچ رایی ندأنیم جوز اینکه خودمؤنˇ زوانه یاد بدیم کی فیکر بکونه. خیال بکونه. ای دوتته کسؤنأ جی توفیر دأنن. أمما یکته خال ایشؤنه وصلأکؤنه کسؤنه. قبلˇ اینکه راجه به ای خال گب بزنم اینه بگؤم کی أمه حتتا أمه زوان‌ئبه یکته فعل راجه به فیکر گودن یا اندیشه گودن ندأنیم. هی «فیکر گودن»م که فعلˇ مرکبه أمه تنها داشته محسوب بنه. اینکه خودمؤنˇ زوانˇ مئن فیکر و اندیشه‌ئبه یکته ساده فعل ندأنیم محلˇ اشکاله.
پس أمه لازمه کی خودمؤنˇ زوانه یاد بدیم چوتؤ فیکر بکونه و چوتؤ خیال وؤجه. (ای توضیحه بدئم کی ای موشکل خالی أمه شی نیه. فارسی‌م هی مشکله دأنه. ای بحث مفصله و بد نیه داریوشˇ آشوری کتابه، یعنی «زبان باز»ه بخؤنیم. چون ای حوزه مئن کلی گب دأنه)
ایسه برسیم به او خالی گه خیال و تفکره کس‌به‌کس توشکه زئنه.
او خال چیسه؟ اونه أگه بیاجیم تینیم خودمؤنˇ مسیر و راشیه بدؤنیم.
اونی گه تفکر و خیاله توشکه زئنه به‌هم و زوان اونˇ همره تینه تفکره باموجه، هونی ایسسه کی اینگیلیسی مئن دخؤنده بنه Abstraction.
یکته مثال زئنم تا بینیم ای مفهوم چیسه؟
فرض بکونیم ای اوتاقˇ مئن پنج ته موجودˇ انسانی نیشته که یکته سورخˇ ریشه، یکته نؤم ایسسه ماکان، یکته الؤن وؤشنه ایسسه، یکته قد درازه، یکته پأچه، یکته نی اینˇ شغل نجّاری‌ئه. ایشؤن پنج ته «دبؤن‌کس» یا موجودن که یک سری صفت و ویژگی و وضعیت دأنن. او صفتؤن و ویژگی‌ئنی گه هرته خوشؤن‌ئبه دأنن نئنیم دیمه و اوشؤنی گه ای پنج نفرˇ مئن مشترکه دؤجین کؤنیم.
مثلن هر پنج‌نفر دوماغ و دس و لگ و چوشم و باخی قضایا دأنن.
یا هر پنج نفر تینن گب بزنن.
خلاصه! ایشؤنˇ ای صفتؤنه جومأ کؤنیم و رسنیم به ای مفهوم که ای پنج‌ته دبؤن‌کس یا موجود، «انسان ایسسن». فارغ از اینکه، ای‌یکته ریش سورخه یا اؤکته قد بولنده یا یک نفرˇ شغل چیسه یا اونˇ نؤم چیسه، وختی ایشؤنˇ مشترک صفتؤنه دؤجین کؤنیم رسنیم به «انسانیت»ˇ مفهوم. ائره أمه چی بودیم؟ ای مفهومه، ایشؤنأ جی سیوا بودیم. ای پنج ته دبؤن‌کسˇ جی یک‌چی‌ئه بکندیم و اونه الؤن أمه پیش دأنیم و نیگا کأ دریم و مطالعه کأ دریم و به اصطلاح گونیم ای مفهومه «أبسترأکت» بودیم.
أمه اغلب مننیم چیزؤنه أبسترأکت بکونیم. دائم ناچاریم تمثیل ˇ همره أمه منظوره برسؤنیم. مثنوی و کلیله دمنه مؤرسؤن. ریاضی مؤرسؤن مننیم مفاهیمه دؤجین بکونیم و اوشؤن ˇ روابطه بیان بکونیم بی‌این‌که ناچار ببیم مثال بزنیم.
أبستراکشن یعنی سیوا گودن، کندن، منتزع گودن. هوتؤ کی گیلکی مئن مثلن یک‌چی‌ئه، یکچی جی وأچرنیم. وأچردن یعنی مثلن یکته حیوؤن علف یا ولگه چرده دبون، یک بخش او ولگ یا علفˇ جی بکنه، نه اونˇ همه قسمته، خالی یک تیکّهٰ، یا مثلن یکته کاغذ می دس دره و شمه چیک زئنین و یک تیکّه کاغذه کئنین و باخی می دسˇ مئن مؤنه، به اصطلاح گونیم شمه کاغذه می دسˇ جی وأچردین.
فارسی مئن أبسترأکشن‌ئبه «انتزاع» و «انتزاعی»ئه دؤجین بود. یا بعضی‌ئن، «تجرید»ه استفاده کؤنن.
منم با توجه به ای توضیحات پیشنهاد کؤنم ای واژه‌به، وأچردنˇ جی اسم مصدر چأکونیم و بگؤیم: وأچرش.
پس او خالی گه «تفکر» و «خیال»ه توشکه زئنه به هم، ابسترأکشن یا وأچرشه.
یعنی چی؟
یعنی وختی نیشینیم أمه ادبیاته نیگا کؤنیم اینیم اغلبˇ أمه مفاهیم توصیفیه. همیشک توصیف کأ دریم. أمه شئرؤن، توصیف کأ درن و أگرم خأنن فیکر بکونن، تمثیل و استعاره جی یاور گینن.
وختی خأنیم «خؤجیری» یا هو زیبایی‌ئه بگؤیم و بیان بکونیم، تشبیهˇ جی یاور گینیم.
ایسه حساب بکونین وختی وؤتˇ مئن خأنیم راجه به «خؤجیری» فیکر بکونیم یا تخیل؛ دئه لازمه گه خؤجیری‌ئه ویگیریم و اونˇ هممه‌ته مؤصوفؤنˇ جی وأچریم.
یعنی أمه دؤنیم گول خؤجیره. زن خؤجیره. تنخایی و توقایی خؤجیره. رنگ و مزه خؤجیرن. أمما تا وختی وؤتˇ مئن دائم خؤجیری‌ئه گول و زن و تنخایی و توقایی و رنگ و مزه و ایشؤنˇ مؤرسؤن چی‌ئنˇ همره نشؤن دئنیم، توصیف کأدریم و وؤتˇ مئن فیکر گوده مننیم.
فیکر و تخیل‌ئبه خأ «خؤجیری»ئه بکنیم و ای ترکیبؤنˇ جی وأچریم و اونه وأچرشˇ همره برسیم به خودˇ خودˇ «خؤجیری». ایسه زوان تینه ای مفهومه، خوشˇ مئن فَوَره و خو صرفی دستگاهˇ مئن ببره و اونأ جی واژه و ترکیب چأکونه، فعل و قید چأکونه، اونˇ همره بازی بکونه و نویشتن‌کسˇ دسه بگیره تا بتؤنه راجه به خؤجیری بنویسه.
لوکاچ، منتقد، گونه: پیلˇ نویشتن‌کس (نویسنده)، روایت کؤنه و کوجˇ دؤنه، توصیف.
نویشتن‌کس، زوانˇ هنه‌شرˇ مئن، جوز وأچرشˇ همره، مننئه فیکر بکونه یا تخیل بکونه و جوز با ای دوتته، نشأنه روایت گودن. خالی شأنه تا ابد نیشتن و نیگا گودن و توصیف گودن. نقل گودن.
ایسه رسنیم به مسود پورهادی قصهٰن. خأنم بگؤم که فارغ از باخی مسائل که وگردنه به قصه‌نویسی تکنیکی مسائل، چون مسود پورهادی زوانˇ سر پور کار بوده دأنه و چون اینˇ قصهٰنˇ زوان اهمیت دأنه، مو خأنم هی مسألهٰ، اینˇ قصه‌نˇ مئن بررسی بکونم و بینم مسود خو قصهٰنˇ مئن، خو زوانˇ مئن، چنی بتؤنسه ای وأچرشه برسه و چنی تخیلˇ مئن پیش بشؤ.
می نظر، مسود پورهادی دو جور ای وأچرشه فرسئنه کومک کأ دره.
یکته اینه گه به طورˇ کلّی، ای کتابˇ قصهٰنˇ مئن، روایت، بانی او کلمه‌ٰنی گه مسود پورهادی به‌کار گینه و اوشؤنˇ بالقوگی و پتانسیله رها کؤنه، جوری گه اوشؤنˇ کاربرد هونی نیه گه دامیشک دؤنسیم، ای خودش یکته فضا چاکؤنه تخیل و وأچرش‌ئبه.
دومی‌م اینه گه مستقیم تینیم بعضی قصهٰنˇ مئن نمونه بأریم گه راوی حدیثˇ نفس کأ دره، خودشˇ همره گب زئه دره، خو هزارتؤ مئنه مته دره.
مثلن، «ورف نما ماه»ˇ قصهٰ نیگا بکونیم. اینˇ فؤرم(۲)، اساسا وانیویس‌نویسی و حدیثˇنفسˇ سر بنأ بؤبؤره:
«بینیویشتی تره بینیویسم، چی بینیویسم؟
سکˇ زندگیˇ نازنین گوذران، هأ لافندفارسˇ هنگدر گردˇگیج خؤرم و می نوبتأ رافایی کشم…
…تویی و تنایی و ایتا عالمی واچرده خاطره کی ترأ دوچوکسته داریدی و تی جیبˇ کشه میان لونتوس تاودیدی. در و دیوارأ واجدی، هوا بو میان کؤله زنیدی.»
ای جور نویشتن، گیلکی نثرˇ مئن زیاد ندأنیم. ای یکجور فرصته.
یا مثلن، «سی و سه تا پورد»ˇ قصه مئن، روایت بتؤنسه توصیف و نقلˇ جی فاصله بگیره. اونˇ اوّلی جومله، کلّˇ قصه فؤرمه شکل دئنه: «می أویرأ بؤن، هی‌کیأ باور نامؤیی.»
یا سرآخر، «کلمه‌ٰن، تاریکی و تامتولی»، که مو فیکر کؤنم «تخیل» اونˇ مئن خیلی خؤب شکل بیته. ای قصه بنویشته‌کس، خو زوانˇ همره بتؤنسه او جور فضا چاکونه که ای قصه مئن اینیم و دئه ائرأ کی مجبوریم دؤجین بکونیم، یا مسود پورهادی اسلوبˇنوشتاره خوش دأنیم و حقˇسأیˇ همره اونه مئنأشنیم، یا خوش ندأنیم و در نتیجه ای جور تخیل و فضا نی أمی دس نأنه. ندؤنم! شاید تخیل و وأچرش هزار جور راغ و راشی بدأره، امما ای زوان و ای فؤرم، یکته راشی‌ئه که دؤنیم به ائره ختم بنه.
سرآخر گب: شریرما جیجأکه ورزه‌ٰن، کاش هنده چاپ ببون و ناشر فرصتˇ سر بنیشه ای کتابه دچین‌وأچین بکونه و گیله‌وا گیلکی‌نویسی داب‌دستوره اونˇ مئن پیاده بکونه تا اونˇ خؤندن راحت‌ترأ بون.
شریرماجیجأکه‌ورزه‌ٰنه خأ خؤندن. چن دفأ. اونˇ خؤندنˇ مراغ و رنج، هونˇ شی‌ئه، اونˇ دیرینی‌ئه، بخاله ای کتابˇ وؤتˇمئن، ای مراغ و رنجأ نی، یکته رجه باخی رجؤنˇ ورجه.
————————–
۱) ای واژه می پیشنهاده، Text (متن) یا Textureˇ وأسی. وؤت (/vo:t/) وؤتنˇ مصدرˇ جی هنه. وؤتن یا وَؤتن (/vao:tan/) یعنی بافتن. مو ای مصدرˇ واژه بونه هیتم و text (متن)ˇ جا استفاده بودم. اوجور که مو بفهمسم، انگلیسی مئنأ نی، متن و نویشتن، وؤتن (بافتن)ˇ مورسؤنه و کسی که نویسنه، در واقع وؤته دره (بافته دره) و رچ زئه دره و هر وؤتی (هر متنی)، خوشئبه گیجیکأ نی دأنه. می پیشنهاد اینه که «متن» و «حاشیه» جا، بنویسیم: وؤت و گیجیک.
(گیجیک، پارچه یا فرش و یا لچک و دسمالˇ حاشیه و لبهٰ گونن که گاگلف ریش‌ریشی‌م ایسسه.)
۲) Form
دیدگاه‌ها
یک پاسخ به “گیلکی وؤتˇ توشکه”
مي سوئال اينه كه معادل (( فشك )) به پارسي چي بنه؟؟؟؟