ایتا سنگ أیأ، ایتا سنگ اویا نها. آدمی کی دوارستن‌دره، أیْتایا اؤیتا کش دینه، اما خودˇ سنگ جه کناردستی واخؤب ایسه؟ یا روبار، جه آبی کی اونˇ میان شؤن‌دره چی دانه؟ آدم آب و روبارا دینه، اونˇ صدایا ایشناوه و خیال کونه کی آبˇ نوگوفته رازانا کرا روبارˇ ره گوفتن‌دره.
آخ أ فوکولاسته دیهاتˇ سرˇ جؤر کی کویانˇ میان أویرأبؤسته، چی پورستاره شبی واشاده بوبؤ! وختی آدم آسمانأ فأندره تانه قسم بوخوره کی أ جور تاریکˇ شبˇ میان ستارهٰ‌ن با أن کی پورسوییدی هیچی‌یأ دئن نتانیدی.
ستارهٰ‌ن حتا جه زمینم واخؤب نییدی.
کویان چوتؤ؟ شاید نانیدی أ دیهاتˇ شین ایسیدی کی اونˇ مردوم هیزار سال -کمتر یا ویشتر- اوشانˇ دامنه جیر زندگی کونیدی. همه اوشانˇ نامأ دأنیدی: «کورنو» کوه، «مورو» کوه، ولی خودشان خوشانأ نشناسیدی. مگه به أ دیهاتˇ قدیمی‌ترین خانه کی أ کؤگا قدیمی‌ترین کوچه میان نهأ جه خودش واخؤب نبه؟
خاب أگرجه أ کار شمه‌را خوش أیه، خیال بوکونید کی ستارهٰ‌ن جغرزˇ دیهاتˇ خانهٰنˇ بامˇ سر کی کویانˇ میان أویرأبؤسته نهأ هیچی‌یأ نیدینیدی.
ایتأ پیرزن و شؤهرأ شناسم کی ایتأ نَسبَر دأشتیدی. هرگز جه خودشان وانورسه‌بید کی أ نسبر خو کوچی گردˇ چومانˇ مره چوتؤ اوشانˇ دیمأ، خو خفسأ، خانه‌یا اونˇ کهنه خردˇخشارˇ مره دینه و خو کوچی مغزˇ مره خو پاستن و خؤب مواظب بؤنˇ ره چی فکر کونه؟
اوشان یقین دأشتیدی کی نسبر وختی أیْتا دوشˇ رو یا اویْتا شانه سر نیشتی و اوشانˇ دوچولکسته گردنأ یا ایتا جه اوشانˇ گوشانأ توک زئی، باقایده دانستی کی چی کودن دره و فهمستی او دوشˇ سر کی نیشته یا او گوشا کی توک زئن‌دره کی شین ایسه! پیرمرداکˇ شین ایسه یا پیرزناکˇ شین. مگه أما تانیم «آبابا»یا جه «پیلˇآبجی» فرق ندیم یا ندانیم کی أ مرد و زن أ نسبرأ دوست داریدی چون اوشانˇ عزیز نوّه شین بو کی ۱۵ سالگی بمرد، و اون چی خؤب نسبرأ باموخته بو کی آدمˇ دوشˇ سر بینیشینه و اونˇ گوشانأ توک بزنه یا خانه میان پر بکشه أ طرف او طرف بشه.
نسبر خالی شبانا خفسˇ میان کی پرده پوشت، درچه کنار والاسته نهأبو، ایسأیی. روزان گاگلف آب و ارزنˇ وأسی اونˇ دورون شویی و نازˇ مره اوشانأ خوردی. خفس اونˇ چومˇ جا ایتا قصر بو و خانه پیله‌کؤگا. ویشترˇ وختان نهارخوری اوتاق، آباژورˇ سر، یا پیرمرداکˇ راحت صندلی پوشتی سر نیشتی سرصدا گودی، یا پوشتی‌یأ کثیفأکودی. پیرزنأی غرغرˇ مره گوفتی «أی پَچَل» بازون اونˇ خرابی‌یا نیشان دأیی و زود شویی دسمال أوردی و پوشتی‌یأ پاکودی. نسبر ایتا کوچی زاکأ مانستی کی همه دانستیدی نتانه خودشˇ کارانأ به وخت و باقایده انجام بده. أ جور وختان پیرزنأی خو کوچی دوخترأ یاد أوردی کی ای سالˇ تومام أ کارا بوکوده‌بو تا او روزأ کی پیلˇ دوخترˇ مانستن…
– ترأ یاده؟
چی سؤالی! اونأ یاد ایسه؟ البته کی یاد ایسه! هنی اونأ خو چومˇ جولؤ دینه کی چوتؤ راه مختن دره، با أن کی کم‌سندˇسال ایسه اما بولند و رشیده.
پیرمردای مودتی أ فکر و خیالˇمره خو سرأ تکان دأیی. پیرزناک و پیرمردای مودتی بو خوشانˇ یتیم نوّه مره کی پیلأکوده‌بید تنها زندگی کودیدی. اون اوشانˇ پیری زماتˇ دستˇ عصا بو کی ناخبره ۱۵ سالگی بمرد، اما نسبر خو پرپرزئن و سرصدا راه دگادنˇ مره اونی یادأ زنده دأشتی. واسی گوفتن اوشان اوّل أ یادگاریأ نظر ناشتیدی، او پیله مصیبت وختی کی اوشانأ رو بوکود، جه همه جگا نااومیدأبؤسته‌بید، چوتؤ تانستیدی نسبرˇ فکرأ بوکونید؟
بازون کی نسبر یاواشه آمویی اوشانˇ خمأبؤسته شانه سر کی گریه جا لرزستی، نیشتی و خو سرأ چب و راست گردانه‌یی و خو گردنأ درازاکودی کی آرامه اوشانˇ گوشأ توک بزنه، بخیالی خاستی بفهمانه کی هنده جه او کوچی دوخترئکˇتا ایچی بمانسته کی زنده ایسه، ایچی کی هنده به دوست داشتن و مواظبت احتیاج داره.
پیرمردای نسبرا خو قرصˇ دستانˇمیان گیفتی تا پیرزناکا نیشان بده. چقد أ کوچی نسبرˇ توک و کلّه‌یأ خوشاداییدی، اما نسبر کی نخاستی اوشانˇ دستˇ میان اسیر بمانه، خو چنگال و کوچی کلّه‌یأ أ طرف او طرف زئی و خو توک گفتنˇ مره اوشانˇ خوشادأنˇ تلافی‌یا واکودی.
«پیلˇآبجی» یقین دأشتی کی نسبر جیک‌جیکˇمره خو کوچی خانمأ دوخانه و أ طرف او طرف پرستنˇ مره اونأ خایه بیافه. دایم اونˇ دونبال گرده و جه اونˇ نیافتن نااومید نیبه. هنˇ وستی ایسه کی آواز خانه، دوخانه. ولی جیک-جیک هرگز نتانه اونˇ مقصودا برسانه. صدایان دوبارده، سه‌بارده، تترج تکرار به و چون جواب نیشتاوه، ناراحت به.
امّا نسبر کی به اوشانˇ خیال دوخترئکˇ مردنˇ رازأ دانشتی، چره اونقد سرصدا کودی؟ کیا دوخادی؟ أ سرصدایان کی اونی مقصودا خؤب نفهمانه‌یی کی جوابˇ رافا ایسا بو؟ خودایا با أن کی خالی ایتا نسبر بو دوخترئکا دوخادی! گاگلف اونˇ ره گریه کودی. مثلن او وختی کی خفسˇ میله سر ایسابو و خو سرا خو بالˇ میان گیفتی و خو توکا روبالا و چومانا نیمیزگیره باز داشتی، کی تانستی شک بوکونه او دوخترئکˇ فکرا کونه؟ دوخوفته صدایی کی أ جور وختان جه خو گولی بیرون اوردی أتو نوبو کی او دوخترئکˇ وسی وافکراشو؟
أ دوخوفته صدا چی پوردرد بو!
پیرزناک، پیرمرداکا هیچی نوگوفتی چون اونم أ موضوع‌یا باور داشتی. پیرمرداک یاواشه جه صندلی بوجور شویی و خو دوخوشاسته روحˇ تسلی وأسی ایچی گوفتی و بدونˇ أن کی بفهمه چی کونه خفسˇ درأ وازاکودی و واگردستی تا خو چومˇ مره اونا دونبال بوکونه و خو دستانا خو دیم پرˇ جولؤب گیفتی و فریاد کشه‌یی:
– چی شیطانا! فرار کونه! فرار کونه!
أ جور وختان پیلˇآبجی و آبابا جینجیر-مینجیر گیفتیدی چون پیلˇآبجی صدبار ویشتر بوگؤفته بو کی نسبرا نواسی ناراحت بوکونی، وا به حالˇ خودش بنی.
پیرمردای گوفتی: آخر آواز خانه!
پیرزنای خو شانه‌یا بوجؤر تاودایی و آؤجا دأیی: جه کویا معلومه کی آواز خانه؟ ترأ فاش دیه، خیلی‌م جه تی دس ناراحته.
بازون دووستی کی نسبرا بیگیره آراماکونه، امّا چی فایده نسبر ویشتر ترسه‌یی و أ طرف او طرف پرستی.
جالب أن کی بیچاره مردای خودشا آماده کودی تا پیرزناکˇ غرغرا بیشناوه و هرگز نوگؤفتی کی شاید نسبرˇ سرصدا أنˇ واسی ایسه کی نخایه خفسˇ میان بیسه. وختی کی خو زنا دئی نسبرˇ دونبال دووه و خو شوهرا بدˇبیرا گه به گریه دکفتی، خو سرا جیر تاودایی و دیلˇ میان خو زنˇ گبانا قبول کودی.
– بیچاره نسبر حق داره چون حس کونه کی باقایده جه اون مواظبت نیبه.
آبابا خؤب دانستی کی جه نظر دکفتن یعنی چی.
پیرزناک و پیرمردای هی‌کسˇ نظر نامویید. همه‌تان اوشانا نیشان بوکوده داشتید چون خوشانˇ زندگی‌یا نسبرˇ ره بنابید. خانه در و درچه‌یا خوشانˇ رو دوسته‌بید. بیچاره پیرمردای هرگز خو سرا جه خانه بیرون ناوردی چون پیر بو و ویشترˇ وختانم زاکانˇ مانستن گریه کودی، امّا هرگزم وناشتی کی اونا کوچیکاکونید یا ای نفر نانجیسی بوکونه اونا رخش بیگیره. اونا کی زندگی‌یا موفت دباخته، موفت! زندگی اونˇ ره چی ارزشی داشتی!
زندگی‌یا دربست بنابو أ نسبرˇ رو. مردومˇ ایرادم هنˇ وسی بو. وختی کی جوان بو سه‌بار تا ای قدمیˇ مرگ بوشؤبو. بعله زندگی یعنی آزادی و واوشتن، و چیزی نمانسته بو کی خو جانا آزادی ره فدا بوکونه.
گاگلف اونˇ خون جه غیض به‌جوش آمویی ویریشتی نسبرا خو دوشˇ سر داشتی، درچه پوشت ایسایی و شیشه جا عصبانیتˇ مره روبرو خانه‌یا فاندرستی.
أشانˇ خانه‌ییدی! درچه، شیشه‌ای قابˇ مره کی فلزی میله و گولدانˇ گول داره، بوجؤر پوشتˇبام و سفالی دودکش و ناودان. البته آبابا شک ناشتی کی او خانه کی‌شین ایسه و کی اویا ایسا و چوتؤ زندگی کونه. امّا بدبختی أن بو کی هرگز اونˇ فکر نرسه بو جه خودش واورسه: به نظرˇ نسبر کی اونˇ دوشˇ سر نیشته، اونˇ خانه، روبرو خانه مره چی فرق داره؟ هتو نی وانورسه بو به نظرˇ او قشنگˇ سفید و خاکی پیچا کی همساده خانه درچه کش خودشاایتا گوله مانستن چاگوده و خو چومانا قوچه داره آفتابˇ میان خورا گرما کودن‌دره أ خانهٰن چی توفیر داریدی؟ درچه‌یان، شیشه‌یان، پوشتˇبامان، سوفالان، می خانه، تی خانه، أشان چی ایسیدی؟ آیا به‌نظرˇ أ سفیدˇ پیچا کی آفتابˇ کش خوفته می خانه و تی خانه با هم فرق داره؟ یا هرتا خانه میان کی بشه خودشˇ خانه مانستن ایسه؟ خانه؟ اصلن خانه چیه؟ خانه جایی ایسه کی بتانه اونˇ میان ایچی‌یا کش بشه یا راحت بوخوسه یا خودشا به خاب بزنه.
پیرزن و شوهر واقعن خیال کودیدی کی أ دوسته در و درچه را اگر پیچا بخایه تانه بایه خانه درون و نسبرا بوخوره!
شا باور کودن کی أ سفیدˇ چاقˇ نر پیچا دانه کی نسبرا پیرمرداک و پیرزناکˇ تومامˇ زندگی ایسه، چون کی اوشانˇ دوخترˇ شین بو کی جه اون خؤب مواظبت کودی و خانه درون اونا آزاد وهاشتی؟
پیچا وا بدانسته‌بی کی آبابا ای‌بار دوسته درچه پوشت اونا بیده کی نسبرˇ کمین نیشته و جه اونˇ پرزئن دیل‌فورسه بوبوسته یو خو دوخترˇ دونبال بودووسته کی خبر بوکونه ویشتر مراقب ببه، نبادا ای‌بارده پیچا ناخبر سر برسه!
هتؤ نی بوبؤ. ای روزا پیچا نسبرا بوخؤرده. او نسبرا کی اونˇ نظر ایتا معمولی پرنده بو. امّا کسی نفهمسته جه کویا و چوتؤ بودرون بامو.
تازه شب دکفته بو کی پیرˇزنای ایتا ناله بیشناوسته. پیرمرد بودووسته ایتا سفید گوله بیده کی آشپزخانه جا بوگوروخت. وختی آشپزخانه میان فارسه، چن‌تا نازوکˇ پر بیده کی آجورانˇ سر لرزستی، ایجگره بزه بکفت. پیرزنای سر فارسه و اونا ویریزانه.
پیرمرد توفنگ اوساد و واتوراسته، همساده خانه جا بودووست، نأ کی همساده دونبال بشه، پیچا دونبال. خاستی پیچایا بوکوشه.
هتؤکی اونا نهارخوری اوتاقˇ کش بیده ظرفانˇ صندوقˇ سر بی‌خیال نیشته، توفنگا فوداشته، یک، دو، سه بار تیر خالی کود، تومامˇ ظرفانا بشکنه.
دفاتن همساده پورˇ اسلحه مره فارسه و ایتا تیر اونˇ طرف فوداشته. بدجور منظره‌ای بو! ایجگره جه هر طرف بولندابؤ. پیرمرداکا کی مردن دوبو بشکافته سینه مره به‌خانه ببردیدی.
همساده پسر بیابانˇ طرف بوگوروخت. دوتا خانواده نابودابوستیدی. ایتا شبˇ تومام، دیهاتˇمیان قیامت بمانست. ولی پیچا حتا به‌یاد ناشتی کی نسبرا ایتا معمولی پرنده مانستن بوخورده یو حتا نفهمسته کی پیرمرد اونˇ طرف تیر خالی کود. بجسته یو خورا جه معرکه نجات بدا و الانم ایتا سفید گوله مانستن پوشتˇبامˇ سر آرام نیشته یو ستاره‌ٰنه فاندره. هو ستاره‌ٰنی کی تاریکی زولماتˇ شبˇ میانی هرگز نتانستیدی جغرزˇ زمین، أویرابوسته دیهاتانˇ دورسفته پوشتˇبامانا بیدینید و با أن کی اوشانˇ جؤر پور سو دتاوستیدی بخیالی او شب هیچی‌یا نیدینیدی.
Luigi Pirandello
واگردان: عزیز-تیتی پریزاد
سربس: گیله‌وا ۲۲و۲۳
نسبر: توکای سیاه.