چیزی حدود دو سال پیش، یادداشتی کوتاه در مجله‌ی خط مهر نوشتم درباره‌ی ادبیات گیلکی و در آن اشاره‌ای به آغاز داستان‌نویسی به زبان گیلکی کردم. آن زمان هنوز ترکیب نویسندگان خط مهر تغییر حکیم‌فرموده نکرده بود و به جای فواید زیتون و زعفران و روش‌های از بین بردن لک روی پارچه‌های رومبلی، سعی می‌کرد که عرصه‌ی گفت‌وگویی باشد میان روشنفکران گیلان که متاسفانه گویی سعی ساقی بر روال دیگری بود و ره و رسم دیگری بر می‌خواری و مستی طلبیده بود؛ باری، برگردیم به آن یادداشت که نوشته و چاپ شد و چندی بعد محمد بشرا که متاسفانه هنوز فرصت دیدار از نزدیکش را پیدا نکرده‌ام اما «ایله‌جار» و «هرای»اش -و به ویژه این دومی- کتاب بالینی‌ام محسوب می‌شوند؛ نامه‌ی کوتاهی نوشت ماند در آرشیو تا کی و کجا دوباره فرصتی دست دهد.
متن نامه پیشم مانده بود تا شماره‌ی ۱۱۸ گیله‌وا که بهانه‌ای شد برای بیرون کشیدنش از آرشیو. بهانه را کمی بعدتر عرض می‌کنم اما پیش از آن، نامه‌ی محمد بشرا را بخوانیم با این توضیح که از بابت تعارفات و القاب خطاب به خودم در نامه، بی‌تقصیرم و محض امانت‌داری دوباره نقل‌شان می‌کنم.
جناب آقای امین حسن‌پور، پژوهنده و منتقد ارجمند
سلام علیکم، با احترام و پوزش از تصدیع
اینک که گام‌های تازه‌ای برای شناساندن و نقد و تحلیل ادبیات داستانی گیلکی در حال برداشته شدن و بی‌گمان در آینده‌ای نزدیک شتاب گرفتن است، لازم می‌آید دامنه پژوهش در این باره گسترده‌تر شود، تا حقیقت بیش‌تری آشکار شود، زیرا حضرتعالی در مقاله‌ای (چند کلمه و یک پیشنهاد درباره ادبیات داستانی گیلکی) زمان آغاز نگارش نخستین داستان‌های کوتاه گیلکی را خیلی دیرتر بیان فرموده‌اید. در حقیقت نوشتن داستان‌های کوتاه گیلکی، از زمان انتشار نشریه دامون، پدر نشریه گیله‌وای امروزی آغاز شده که از نظر کیمیااثر حضرتعالی دور مانده است. بی‌گمان منتقد جست‌وجوگری چون شما، در شماره‌های منتشرشده‌ی دامون، داستان کوتاه گیلکی قابل توجهی خواهید یافت.
با تقدیم شایسته‌ترین احترامات
محمد بشرا (درویش گیلانی)
۱۹ مرداد ۱۳۸۹
حق با درویش گیلانی‌ست و با مرور آرشیو دامون به داستان کوتاه‌های قدیمی‌تری برمی‌خوریم و اگر همین طور ادامه دهیم می‌رسیم به نخستین متن منتشرشده‌ی دارای ویژگی‌های داستانی با عنوان «أگه رابان واهلید!» که در ۲۸ خرداد ۱۳۵۸ و در چهارمین -و در واقع آخرین- شماره از سری اول انتشار دامون با امضای محمود اصلان چاپ و منتشر شده است.
با هم این متن داستانی را می‌خوانیم با این یادآوری که این متن مربوط به سال‌های پس از انقلاب و روزهای «تادتادی» کردن نثر گیلکی‌ست. روزهایی که نثر گیلکی در برابر شعر، کودکی نوپا محسوب می‌شد.
اگه رابان واهلید!
دانی زن می طاقت دئه تمامأ بؤسته. جقلانˇ طاقتم تمامأ بؤسته. خیلی قؤل اشانه بدأم ولی هیتایه عمل نوکودم. تو خودت دانی کی منم تقصیر نارمه. پریشب «رقیه» مره بوگوفته کی خو گالوش پاره بؤسته، احمدم بوگؤفته خو شلوار دوسه‌تا پینیک داره. بوگؤفتم به چشب. ولی چی تانم بوکونم؟ می چوم کی کور نیه. من اشانه همهٰ دینم ولی نارم، اگر بدأرم ولانم کی اوشان مره بیگید. من خودم زودتر هینم.
بوگؤفتم هتؤ کی سبزیه بوفروشم شمه‌ره هینم. ولی أگر راب واهله. دیروز بوشؤم نیگا بوکونم بیدئم خیلی‌ئه راب بوخؤرده. أن همه زحمت بکشئم آخرشم هیچی. حالا رابˇ دوایه فوکودم شاید رابانأ بوکوشت. ولی ترسم امشب وأرش بأیه أ دوایَم از بین ببره.
أگر وأرش واهله خیلی خوبه. رابان میردی، دوواره سبزی شانم. اونˇ پولˇ أمره أمه زاکانˇ ره ایچی هینم. أمه دس کی دینه، خودا خودش دانه.
□
اما محمود اصلان کی‌ست؟ این‌جاست که می‌رسیم به بهانه‌ی مذکور و این‌که پس از مدت‌ها بی‌خبری -چه در صفحه‌ی داستان گیله‌وا و چه در جلسه‌های گروه داستان‌نویسی خانه‌ی فرهنگ گیلان-، در شماره ۱۱۸ گیله‌وا قصه‌ای از محمود اصلان مورد بحث چاپ شد. در واقع نویسنده‌ی «أگه رابان واهلید» (چاپ شده در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۳۵۸ هجری شمسی) و داستان «توقایی» (چاپ شده در زمستان امسال)، محمود اسلام‌پرست است.
محمود اسلام‌پرست، نویسنده‌ای بااحساس است که قصه‌هایش فضای خاص خود را دارد و تجربه‌ی زیسته‌ی نویسنده طی دهه‌های گذشته آبشخور اصلی مضمون‌های این قصه‌هاست.
می‌توان:
۱/ تشدید موقعیت‌های احساسی
۲/ نگاه سیاه و سپید به آدم‌ها
۳/ اسطوره‌ای کردن عشق و نفرت و فقر و مرگ
۴/ سیاهی و تلخی رمانتیک
۵/ و تاکید روی ارجاع‌های نوستالژیک را به عنوان ویژگی‌های اصلی قصه‌های اسلام‌پرست برشمرد و از آن‌ها به عنوان نقطه‌ی ضعف نام برد. اما واقعیت دیگر این است که همین‌ها هم‌زمان نشانه‌های اصلی جهان داستانی محمود اسلام‌پرست است که از شدت اصالت، درونی قصه‌هایش شده و از طرفی عامل اساسی جذب مخاطبان قصه‌هایش بوده است.
قصد دارم روی همین نکته دست بگذارم که محمود اسلام‌پرست در قصه‌های خود تلاشی برای فرم نمی‌کند و به طور مشخص از فرمی روایی و زبانی ساده و احساسی برای روایت آن‌چه که روایت‌کردنی می‌داند استفاده می‌کند. وجود «نقل» از ویژگی‌های اساسی فرم قصه‌های اسلام‌پرست است و همین موضوع جهان داستان‌های او را با ادبیات فولکلور گیلکی پیوند می‌زند و از سویی -بد یا خوب- معرف بدنه‌ی اصلی تولید محتوای چند دهه‌ی اخیر در داستان گیلکی‌ست.
با کنار هم گذاشتن «أگه رابان وأهلید» و «توقایی»، خط سیری مشخص به چشم می‌خورد که به ما می‌فهماند ادبیات داستانی گیلکی هم با تمام کم و کاست و با تمام اوج و حضیضش، پس از گذر دهه‌ها، صاحب تاریخ خودش شده است و نیز دارای گذشته‌ای‌ست که هنوز از بدنه‌اش جدا نشده. محمود اسلام‌پرست و قصه‌هایش با هر خوبی و بدی که داشته باشند، تاریخ ادبیات داستانی گیلکی هستند. پس باید خوانده و بازخوانده شوند.
دیدگاه‌ها
3 پاسخ به “تبار قصه‌نویسی گیلکی”
امیدوارم قلب ورگ همیشه بتید
با گیله وا و ورگ ایسه که ای روزهای بی تفاوتی مبه تغییر کونه
لایق او تعریفون ایسی دوست
ای کاشبتونیماز تو یاد بگیریم
ورگ و استاد گرانقدر درویش گیلانی رَ آروزی موفقیت درم، اگر نبوءن افرادی چون شمو، شاید هی امروزم نثر گیلکی تادتادی کَء دَبو.
نوروز بل بر همه گيلك هاي عزيز خجسته باشه .