نوشتار ِ کیسوم | Kisum ө xөt

توضیح بسیار مهم: پس از گذر سالیان از ارائه‌ی این شیوه‌نامه، دیگر موافق لزوم و ضرورت نگارش با حروف لاتین نیستم. دلایل این تغییر روش را در پیشگفتار نظری مقاله‌ام در توضیح شیوهٔ پیشنهادی نوینم برای گیلکی‌نویسی نوشته‌ام که در شمارهٔ دهم نشریهٔ قاف چاپ شده است.
بعد از این سالهای آزمون و خطا و تجربه دیگر خط لاتینی کیسوم را به شما پیشنهاد نمیکنم و از شما دعوت میکنم که از شیوهٔ نوین گیلکی‌نویسی استفاده کنید که  اولین بار در ۱۵۸۸ دیلمی (یعنی پنج سال پیش) در این پست معرفی شد و خوشبختانه با استقبال خوبی مواجه شد. یکی از دلایل این استقبال (در وبلاگها و کانالها و پیج‌های مختلفی که از این خط استفاده می‌کنند) این واقعیت است که مبنای طراحی این شیوه‌نامه، این سه اصل بود:
۱. باید موجب پیوند و درک مابین لهجه‌های مختلف گیلکی در گیلان و مازندران باشد و نه مایهٔ سلطهٔ یک لهجهٔ خاص. پس باید حداقل مخاطب بتواند یک کلمه از لهجه‌ای دیگر را بتواند درست بخواند گرچه معنایش را نداند.
۲. در مراحل مختلف در مشورت و همفکری و جمع‌آوری نقدها و نیازها از مناطق مختلف گیلان و مازندران و از میان کسانی بودم که عملا درگیر نوشتن و خواندن به گیلکی یا پژوهش در متون گیلکی بوده‌اند.
۳. بدعت‌ها و ابتکارهایی که پیش از ما از سوی گذشتگان پیشنهاد داده شده بود حتی گاهی گرچه خوشمان نیاید اما حفظ کرديم و روی همان رج اول آجرها این دیوار را بالا بردیم. پس برخی علائم و ایده‌ها از گذشته حفظ شده.

پس از پنج سال به آزمون و کاربرد گذاشتن این خط، با مشورت و جمع‌آوری نظرات و تجربیات و اشکالات این خط تکمیل شد و در اینترنت به دلیل میزان بالای تولیدمحتوا حتی از طرف گوگل هم به عنوان کیبرد گیلکی اندروید به کار گرفته شد. در مقاله‌ای که در شمارهٔ دهم فصل‌نامهٔ قاف (چاپ فومن) چاپ شده، نسخهٔ نهایی و تفصیلی این پیشنهاد را خواهید خواند.

(این پی‌نوشت در تاریخ ۱۵۹۳ اسفندار ما دوم برابر با ۹ ژوئیه ۲۰۲۰ به این متن افزوده شد.)

آن‌چه باید پیش از هر چیزی گفت این است که تصمیم و تلاش برای تدوین چارچوب نگارش گیلکی به یاری حروف لاتین، نشانه‌ی هرچه که باشد، بی‌شک نشانه‌ی بیگانه‌دوستی و بی‌مهری به وطن نیست. چرا که اندیشه‌ی پرداختن به زبان‌های بومی و قومی از اساس با فرنگی‌مآبی و «عشق ِ خارج» بودن در تضاد است. بنابراین از خواننده‌ی این متن انتظار داریم که به دور از انگ‌ها و برچسب‌های احتمالی و بر اساس ضرورت‌ها و نیازهای معاصر زبان و ادبیات گیلکی که سالیان سال در منابع مکتوب و غیرمکتوب بسیار به بحث و بررسی گذاشته شده، این طرح را بررسی کند و فراموش نکند که تدوین‌کنندگان این طرح نیز خود را ایرانی و زبان و قوم خود را بخشی از مجموعه‌ی رنگارنگ و گسترده‌ی ایران می‌دانند و بر آنند که وحدت ملی و سرزمینی ایران با بارور شدن یک-یک فرهنگ‌ها و زبان‌های درون آن هرگز تهدید نخواهد شد اگر، حق شهروندی هر ایرانی با هر زبان و دین و قوم و فرهنگی، به عنوان یک ایرانی از سوی دولت و مردم به رسمیت شناخته شود؛ آن‌گونه که هر ایرانی در هر گوشه‌ی این سرزمین خود را آزاد در انتخاب شیوه‌ی زندگی و برابر از نظر موقعیت‌های زیستی و رفاهی و حقوقی و صاحب احترام و کرامت انسانی بداند. آن‌گاه دیگر مهم نیست که این مردم به چند زبان و با چند شیوه‌ی نگارش می‌نویسند و می‌خوانند. زیرا همه می‌دانیم که کشورهای توسعه‌یافته و مدرنی وجود دارند که حتی «زبان رسمی»شان بیش از یک زبان است و هرگز نگران از هم گسیختن خویش نیستند و تازه یک بیستم تاریخ سرزمین ایران را هم ندارند.

این آیین‌نامه قصد دارد تا به نویسنده‌ی گیلکی، چارچوبی برای نگارش با الفبای لاتین پیشنهاد دهد. باور ما بر این است که این الفبا و آیین‌نامه‌ی مربوط به آن برای برآورده کردن این نیازها طراحی شده:
– هم‌گام کردن زبان گیلکی با تکنولوژی (به ویژه اینترنت) و شرایط جهانی
– به حداقل رساندن علامت‌ها و نشانه‌های بیرون از خط زمینه
– به حداقل رساندن تفاوت لهجه‌های زبان گیلکی در ساحت نوشتار تا حد ممکن (این مهم‌ترین هدف ما بوده و اغلب اصول تدوین شده در همین جهت است)
– قائل شدن تفاوت میان یک الفبای کاربردی برای نگارش و الفبای علمی برای نمایش همه‌ی جزئیات آوایی و ثبت علمی زبان. هدف ما اولی بوده و می‌دانیم که دومی به عهده‌ی الفبای جهانی آوانگار (فونوتیک) است.
– رعایت ضوابط و هنجارهای جهانی الفبای لاتین
– حفظ امکان‌های نوشتاری در تولید واژه‌های نو و توان خط در تمایزگذاری‌های صرفی و نحوی.

بنابراین از خواننده‌ انتظار داریم که این آیین‌نامه را به توجه به این هدف‌ها نقد و بررسی کنند.

[برای دیدن جدول مشروح حروف الفبای لاتین برای گیلکی‌نویسی این فایل پی.دی.اف را دریافت کنید.]

[برای نصب کیبورد گیلکی بر روی سیستم عامل خود این فایل فشرده را دریافت کنید. پس از باز کردن این فایل فشرده، همه‌ی جزئیات را در فایل help خواهید دید. گرچه نصب این کیبورد نیاز به جزئیات زیادی نداشته و بسیار ساده است.]

۱/ «اؤکته اُ» (Ö و ö) در جاهایی کاربرد دارد که در شرق گیلان ow و در غرب ab تلفظ می‌شود. واژه‌هایی چون xö (خؤ|خاب)، aftö (أفتؤ|أفتاب)، šö (شؤ|شب) و…
مگر موارد استثنایی که در آینده می‌توان مشخص کرد.

۲/ ترتیب حروف الفبای گیلکی بر اساس ترتیب حروف لاتین چیده شده (به دلیل استفاده از حروف لاتین و در نتیجه رعایت روال معمول جهانی این الفبا) و برای نامیدن حروف این الفبا روشی ابتکاری بر اساس آنچه که محمود پاینده لنگرودی در فرهنگ خود ثبت کرده پیشنهاد شده است که در جدول آمده. منظور از ابتکار، حذف نام‌ عربی حروف و بسط نام‌گذاری براساس الگوهای زبان گیلکی‌ست.

۳/ برای نمایش همه‌ی نقش‌نماهای اضافه در ترکیب‌های اضافی و وصفی و ملکی و… که واژه‌ی نخست به حرفی بی‌صدا ختم می‌شود؛ حتی اگر نقش‌نمای مذکور آوای /æ/ نداشته باشد، از حرف «اؤکته اِ» (ө) استفاده می‌شود و پیش و پس از آن فاصله گذاشته می‌شود.
مانند:
surx ө vөlg (برگ قرمز), ibrөm ө öxuri (لیوان ابراهیم), mөrdum ө uxan (پژواک مردم)

۴/ علامت مفعولی و یا نشانه‌ی فعل «ایسسن» را که اغلب در انتهای واژه به صورت a یا e یا ө می‌آید، با (‘) از اصل واژه جدا می‌کنیم تا استقلال این دو واژه از هم حفظ شود. مانند:
mi xanө’ya bidin | خانه‌ام را ببین
ti dөs’e bušor | دستت را بشور
an ti ramөtө’ye | این مسیر توست
a kitab’a usan | این کتاب را بردار
mi jon’e bөytө | جانم را گرفت
Ayө Rөšt’e | این‌جا رشت است
در چنین حالت‌هایی، حتی اگر با اضافه شدن علامت مفعولی یا فعل ایسسن طرز خواندن واژه در انتها تغییر کند، به کمک علامت (‘) صورت اصلی واژه حفظ می‌شود. مانند:
xonө (خانه) + a (علامت مفعولی) : xonө’a (خانه را)

۵/ در همگی افعالی که به «e» یا «æ» ختم می‌شوند، در نگارش به ө ختم خواهند شد.
Xordөdөrө, zedөrө, bөxordө, bөzө, bardө

۶/ اسم مفعول‌ها و نیز اسم فاعل‌هایی که به «e» یا «æ» ختم می‌شوند، در نگارش به e ختم خواهند شد. مانند:
fušonde, ranөnde, bөxorde, bөštose

۷/ فعل‌های استمراری متصل به هم نوشته می‌شوند تا صورت یک فعل واحد را پیدا کنند:
xordөdөrөm, šodөri, amadөrөbu

۸/ قیدهایی که با کمک مصدر dөbon یا مانند آن ساخته می‌شود، با یک علامت (‘) به صورت زیر از ترکیب‌های فعلی متمایز می‌شوند:
xandө’dөbo (در حال خواندن)
mөrdө’dөbo (در حال مردن)

۹/ فعل‌های ترکیبی که ب پیشوند فعل به آوای میانجی (اغلب: a) تبدیل می‌شود، با یکجانویسی فعل، صورت واحدی به فعل می‌دهیم. مانند:
joragiftөn (بالا گرفتن و بلند کردن), jirakөšen (به زیر کشیدن. دانلود کردن در اینترنت), pөsadan (پس دادن), gөradi (بغلتان. شتاب بده), joraytөn (بلند کردن و بالا بردن)

۱۰/ در واژه‌هایی که از تکرار یک واژه معنا می‌یابند از (-) استفاده می‌شود. مانند:
kөm-kөm, xor-xor, tөkөs-tөkөs, rijө-rijө

سخن آخر: این متن و این قاعده‌ها پس از بحث‌ها و بررسی‌های چندین ماهه برای تدوین نخستین آیین‌نامه‌ی نگارش گیلکی با الفبای لاتین به جامعه‌ی گیلکی‌نویس پیشنهاد می‌شود و دلیل نام‌گذاری این نوشتار به «کیسوم ِ خط» هم این است که عمده‌ی جلسه‌های نهایی تدوین این آیین‌نامه، در نزدیکی این روستا برگزار می‌شده است.

 کیسوم/ ورفن ما ۱۵۸۵
بهرام کریمی – امین حسن‌پور

پی‌نوشت: پس از گذشت این مدت از انتشار این متن، با توجه به تجربه‌ی به‌کارگیری این رسم‌الخط و توجه دوباره به بسیاری شرایط و مسايل مربوط به تاریخ و فرهنگ گیلکان و منطقه‌ای که در آن قرار گرفته‌ایم، نظرم درباره‌ی لزوم تغییر خط به لاتین تغییر کرده و حالا معتقدم که بیرون زدن از دایره‌ی خط فعلی و قطع ارتباط با سنت و تاریخ منطقه‌ای و بیگانه دیدن خطی که ریشه در تاریخ کهن خلقهای خاورمیانه و آسیای جنوبی و باختری دارد، اشتباهی‌ست که اتصال و ریشه‌های ما در تاریخ شرق را نادیده و نابود میکند.

ورگ. ۱۵۸۸ آول ما ۹. لاهیجان