آن‌چه تحت عنوان «گیلکی زوان» در ورگ می‌خوانید، ترجمه‌ای‌ست از کتاب The Gilaki Language نوشته‌ی و.س. راستارگؤوا (В.С. РАСТОРГУЕВА)، آ.آ. کریمؤوا (А.А. КЕРИМОВА)، آ.ک. مأمدزاده (А.К. МАМЕДЗАДЕ)، ل.ای. پریئنکؤ (Л.А. ПИРЕИКО)، د.ای. ادئلمن (Д.И. ЕДЕЛьМАН) که توسط رؤنالد م. لاکوود (Ronald M. Lockwood) از روسی به انگلیسی ترجمه و توسط انتشارات دانشگاه اوپسالا (Uppsala) منتشر شده است و شما در ورگ ترجمه‌ی گیلکی آن را خواهید خواند. این بار قرار است برای نخستین بار به زبان گیلکی درباره‌ی گیلکی بخوانیم و این تلاش و آزمایشی‌ست در راستای به کار گیری این زبان در خدمت خودش. فکر و ابتکار ترجمه از نسخه‌ی انگلیسی کتاب متعلق به خانم دکتر تهمینه گیلانی، استادیار زبان و ادبیات انگلیسی بود که در همکاری مشترکی با ورگ پی گرفته خواهد شد.
بی‌شک در این ترجمه‌ی مشترک، اشتباهات و زیاده‌روی‌ها و کم‌کاری‌های زیادی وجود دارد که تنها با راهنمایی‌ها و یادآوری‌ها و انتقادهای شما بر ما آشکار خواهد شد.
این هم بخش یکم از فصل چهارم این کتاب. (فصل سوم را در این‌جا بخوانید)
4: کلمه چاکودن
گیلکی زوانˇ مئن بنه‌ٰن[1] کسؤنˇ همره تویمأگودن و چربانئن[2]ˇ همره واژه چاکؤنن.
4-1: بنهٰ تویم گودن[3]
کلمه‌ٰنی کی بنهٰنه تویم گودنˇ همره چاکوده بنه دو جوره: کسؤنأجی[4] و برازکش[5]. کسؤنأجی کلمهٰنˇ مئن، کلمه فولوغؤن[6]ˇ ارزش کسؤنˇ همره برابره. بزن-بوکوب (bəzən-bukub)ˇ مورسؤن. (بزن «زئن»ˇ فعلˇ امری وجهه و بوکوب نی «کوبستن» (kobəstən)ˇ امری وجه.) یا دگردن-وگردن (dəgərdənvəgərdən)ˇ مورسؤن.
برازکشˇ مئن، کلمه فولوغؤن کسؤنه بستگی دأنن: سبیل‌دراز (səbildəraz)، اژدم‌آب (aždəmåb).
کسؤنأجی بنهٰنه تویم گودن
کسؤنأجی بنهٰنه تویم گودن چن جوره:
۱) دو ته نام، صفت و قئید کی ائره خأ ای حالتؤنه در نظر گیتن:
الف. یکته نامه دووالینه چاکودن[7]، مئنی خال[8]ˇ «آ» (å) همره: پساپس (pəsåpəs)؛
ب. یکته نامه دووالینه چاکودن، مئنی خالˇ «به» (bə) همره: رج‌به‌رج (rəǰ-bə-rəǰ)؛
ج. یکته نامه دووالینه چاکودن بی مئنی خال، امما «ایکی» (iki) و «ای» (i) پسوندؤنه چربانئنˇ همره: دست-دستی (dəst-dəsti)؛ آرام-آرامی (åråm-åråmi)؛ زیر-زیریکی (zir-ziriki)؛ هؤل-هؤلکی (holholəki)؛
د. چنته نامه «ای» (i) پسوندˇ جی تویم گودن: آخرپسی (åxər(ə)pəsi)؛ برارخاخوری (bərarxaxuri)؛
ه. دو ته نامه مئنی خالˇ همره تویم گودن: دله‌شکم (dələšəkəm).
۲) اگه یکته صفت و یکته نامه مئنی خالˇ «او» (u) همره تویم بکونیم، صفت چاکوده بنه: خورد و خمیر (xúrd-u-xəmir).
۳) اگه دو ته فعلˇ بنهٰ تویم بکونیم، یکجور نام چاکوده‌بنه کی یکته کارˇ نامه[9]. ایتؤ:
الف. یکته فعلˇ هسا بنهٰ[10] مئنی خالˇ همره دووالینه چاکونیم: کشمکش (kəšməkəš) کی کش هسا بنهٰ کشئن مصدر جی؛
ب. یکته فعلˇ بوگذشته و هسا بنهٰنه یکته مئنی خالˇ همره تویم بکونیم: پختˇپز (poxtəpəz) کی پؤخت بوگذشته بنه و پز هسا بنه ایسه، هر دوته پؤختن مصدر جی.
جی. یکته فعلˇ امری وجهه دووالینه چاکونیم: بکؤب-بکؤب (bəkob-bəkob) کی کؤبستن (kobəstən) مصدرˇ شی ایسه؛ بودؤ-بودؤ (budow-budow) بدو کی بودؤ دؤستن (dowəstən)ˇ فعلˇ امری وجهه؛ واوورس-واوورس (vavurs-vavurs) کی واوورس واورسن (vavərsən) ˇ فعل ˇ امری وجهه.
د.دو ته فعل ˇ امری وجهه کسؤن ˇ همره تویم بکونیم: بزن-بکوب (bəzən-bukub) کی بزن (زئنˇ امری وجه) و بوکوب (کوبستنˇ امری وجه)ˇ جی چاکوده ببؤ؛ بزن-بوکوش (bəzən-bukuš) کی بزن و بوکوش ˇ جی چاکوده ببؤ.
۴) تکراری[11] و قافیه‌دار[12] تویمؤن کی کلمهٰنˇ جی چاکوده بنن کی جرگه‌یی‌بؤن[13] یا کوچتای‌دؤنسن[14] یا گاگلف باقایده‌فأمسنی‌بؤنه[15] نشان دئنن. ای کلمهٰن پنج جور چاکوده بنن:
الف. مئنی خالˇ «ؤ» (o) و «او» (u) همره و دومی فولوغˇ مئن اولی حرفه، «م» (m) یا «پ» (p)ˇ همره جابه‌جا گودنˇ همره نامه دووالینه چاکؤنیم: چیز-و-میز (čiz-o-miz)؛ رخت-و-پخت (rəxt-u-pəxt).
ب. بی «مئنی خال» بنهٰ دووالینه‌چاکودن، دومی فولوغˇ مئن، اولی حرفه «م» (m)ˇ همره جابه‌جا گودن یا اگه کلمه صدادار حرفˇ همره سرأگیته بنه دومی فولوغه «م» (m) چربانئنˇ همره: خانه-مانه (xånəmånə)؛ بوگو-موگو (bugu-mugu)؛ آژان-ماژان (aǰan-maǰan)؛ چپل-مپل (čəpəl-məpəl)؛ دوجور-موجور (duǰur-muǰur) کی مؤبهم معنی دئنه، «دوجورموجور حرف زئن»ˇ مورسؤن.
ج. بی مئنی خال، بنهٰ دووالینه‌چاکودن، بانی دومی فولوغˇ مئن اولی حرفه «پ» یا «و» همره جابه‌جا گودن: تیری-پیری (tiri-piri) کی چوشمؤنˇ تارکینا معنی دئنه؛ شله-پله (šələ-pələ)؛ دَوَد-وبد (dəvədvəvəd) کی قایم دوستن معنی دئنه؛ چاکون-واکون (čåkun-våkun) «چاکون‌واکون کودن»ˇ مئن کی آرایش گودن معنی دئنه.
د. بی مئنی خال، بنهٰ دووالینه‌چاکودن، بانی دومی فولوغˇ مئن اولی حرفه «ف» (f) همره جابه‌جا گودن: دیچین-فیچین (dičin-fičin)؛
ه. بنهٰنه تکرار گودنˇ همره بانی دومی فولوغˇ سر «پ» یا «ب» چربانئن: آتیک-پاتیک (åtik-patik)؛ آتیل-باتیل (åtil-båtil).
۵) خؤندشکلمهٰن[16] و توصیفی کلمهٰن کی چنته کلمه جی (یکته معنی همره) تویم ببؤن و یکته کار یا یکجور ظاهره ای چار حالتˇ من بیان کؤنن:
الف.ساده دووالینه‌چاکودن: جرنگ-جرنگ (ǰərəng-ǰərəng)؛ تراپ-تراپ (tərap-tərap)؛ سو-سو (su-su) «سوسو دأن»ˇ مئن؛ تراخ-تراخ (təraxtərax) «تراخ-تراخ زئن»ˇ مئن کی «ترقه صدا همره زئن» معنی دئنه؛ مرت-مرت (mərtmərt) «مرت مرت کودن»ˇ مئن کی غؤرغؤر گودن معنی دئنه.
ب. یکته مئنی خالˇ همره دووالینه چاکودن و «او» (u) خؤندشه a ،å و ə همره جابه‌جا گودن: هارت-و-هورت (hart-u-hurt)؛ نک-و-نوک (nək-u-nuk)؛ های-و-هوی (håy-u-huy).
ج. بی مئنی خال، بنهٰ دووالینه‌چاکودن و بانی دومی فولوغˇ مئن اولی خؤندشه «او» (u) همره جابه‌جا گودن: درخ-دورخ (darx-durx) کی در زئنˇ مئن کاراگیته‌بنه؛ اهان-اوهون (ahan-uhun) کی خؤسن گودنˇ مئن کاراگیته‌بنه؛ شرخ-شوروخ (šəråx-šurux) کی وارشˇ خؤندشˇ مئن کاراگیته‌بنه.
د. بی مئنی خال، بنهٰ دووالینه‌چاکودن و اونه پسوندˇ «ای» (i) چربانئن: پیچ-پیچی (pič-piči)؛ ویل-ویلی (vil-vili)؛ (ɣad-ɣadi)؛ گیج-گیجی یا گیج-گیلی (giǰ-giǰi/giǰ-gili) (غلغلک دادن)، «گیجگیلی دأن» و «گیجگیجی» خؤردنˇ مئن.
توصیفی کلمهٰن و خؤندشکلمهٰنˇ شکلˇ سر شأنه یکته پسوندˇ «ə» ایشؤنه چربانئن و یکته تازه کلمه چاکودن کی یکته مَسمَک یا شیء معنی بده:
قومقومه (ɣumɣumə)، خرخره (xərxərə)، جومجومه (ǰumǰumə)، غارغوره (ɣårɣurə)، جغجغه (ǰəɣǰəɣə)، فشفشه (fəšfəšə).
خؤندشکلمهٰنˇ مئن شانه چیچینی/čičini (ملجه یا چیشنک) و چیچیر/čičir (چوچار) نام بردن.
برازکش بنهٰنه تویم گودن
او تویمأبؤ کلمه‌ٰنه کی برازکش ایسن شأنه خوشؤنˇ چاکودن‌فولوغؤنˇ سر چن جورˇ مئن جرگه دَوَستن.
۱) اگه دو ته نام یا یکته نام و یکته صفته تویم بکونیم، نام یا صفت چاکوده بنه. ای حالتؤن پیش أنه:
الف. دو ته نامه تویم گودن کی اولی نام، دومیه تعریف بکونه: کارخانه (kårxånə) کار و خانه جی؛ گولباغ (gulbåɣ) گول و باغˇ جی؛ پاکورسی(چارپایه) (påkursi) پا و کورسی (صندلی) جی؛ دریاگوش (صدف) (dəryåguš) دریا و گوشˇ جی.؛
ب. یکته کئیفی صفت و یکته نامه تویم گودن: پاک‌دیل (påkdil) پاک و دیلˇ جی؛ بولن(د)بالا (bulən(d)bålå) لوبند و بالا (قد و قامت)ˇ جی؛ سیاچشم (siyačəšm) سیا و چشمˇ جی؛
ج. وراکینه چاکوده[17]؛ یکته نام و یکته کئیفی صفتˇ تویم: شکم‌کولوفت (šəkəm-kuluft) شکم و کولوفت (چاق)ˇ جی، ریش‌سیفید (rišsifid) ریش و سیفیدˇ جی؛ روراست (ruråst) رو و راستˇ جی کی یعنی آدمی کی شأنه آینه اعتماد گودن.
2) اگه یکته عدد و یکته نامه تویم بکونیم صفت یا گاگلف قئید چاکوده‌بنه و ای حالتؤن پیش أنه:
الف. یکته نام و یکته عدده تویم گودن، ə یا i همره: پنجاساله (pənǰasalə) پنجا و سالˇ جی؛ دوروزه (duruzə) دو و روزˇ جی؛ دوباره (dubårə) دو و بارˇ جی؛ ایدفایی (idəfa(y)i) ای و دفا جی؛
ب. یکته عدد و یکته نامه تویم گودن، بیدینˇ اینکه پسوند بچربانیم: دودیل (dudil) دو و دیلˇ جی، دوپألو (dupalu) دو و پألو جی کی مؤبهم معنی دئنه.
۳) اگه یکته نامه یکته هسا فعلˇ بنه همره تویم بکونیم:
الف. اوجور صفت چاکوده بنه کی ایشؤنˇ معنی گودن‌کس و فعاله و هو بوده کارˇ نام ایسن: خاطرخا (xåtərxå) خاطر (یاد) و خا («خاستن»ˇ هسا فعلˇ بنه)ˇ جی، دورؤغگو (duroɣgu) دورؤغ و گو («گوفتن»ˇ هسا فعلˇ بنه)ˇ جی؛ زحمتکش (zahmətkəš) زأمت یا زحمت و کشˇ جی؛
ب. اوجور صفت چاکوده بنه کی ایشؤنˇ معنی مجهوله و مَسمکؤن (اشیاء)ˇ نام ایسن: گالی‌پوش/گالی‌پوشی (gålipuš/gålipuši) گالی و پوش («پوشئن»ˇ هسا فعلˇ بنه)ˇ جی؛ پرچین (pərčin) پر و چین («چئن»ˇ هسا فعلˇ بنه)ˇ جی.
۴) اگه یکته نامه یکته بوگذشته فعلˇ بنهˇ همره تویم بکونیم، یکته نام چاکوده بنه: سرگوذشت (sərguzəšt) سر و گوذشت («گودشتن»ˇ بوگذشته فعلˇ بنه)ˇ جی. سرنویشت (sərnəvišt) سر و نویشتˇ جی.
جیرنویس:
[1] Stem. فارسی مئن: ستاک. بنه، کلمه او واوینه کی وندؤن اونه چربانه بنن (اضافه بنن). اگه کلمه خالی یکته وند بداره، بنه و کلمه بنه یکی بنن. «کتابؤن»ˇ مورسؤن. اگر نی یکته وند ویشتر بداره هرته وندˇ بنه، او کلمه شی ایسه کی اؤکته وند اونه علاوه بنه. مثلن «کسؤنأجی» مئن، «کس»، «ؤن»ˇ واسی بنه ایسه و «کسؤن»، «أجی» واسی بنهٰ.
[2] Affixation.
[3] Stem-Composition.
[4] Copulative.
[5] Determinative. براز کشئن: محدود گودن. محدودهٰ مشخص گودن.
[6] عناصر. قطعه‌ٰن.
[7] Reduplication. دووالینه (duvålinə): دوبرابر، دو بار، دو چندان.
[8] Linking element. فارسی مئن: میانوند.
[9] Name of an action.
[10] Present stem. فارسی مئن: ستاک مضارع.
[11] Alliterative.
[12] Rhyming.
[13] Collectiveness.
[14] Contempt.
[15] Expressiveness.
[16] Onomatopoeic. خؤندش‌کلمه: یکجور کلمه کی خؤندش و صدا جی چاکوده بنه او خؤندشه بیان کؤنه. تراپ-تراپ یا کتکتاز یا بیدوروم یا دنگ-دنگ و… مورسؤن.
[17] Inverted construction.