گیلکی زوان 3

آن‌چه از این پس تحت عنوان «گیلکی زوان» در ورگ خواهید خواند، ترجمه‌ای‌ست از کتاب The Gilaki Language نوشته‌ی و.س. راستارگؤوا (В.С. РАСТОРГУЕВА)، آ.آ. کریمؤوا (А.А. КЕРИМОВА)، آ.ک. مأمدزاده (А.К. МАМЕДЗАДЕ)، ل.ای. پریئنکؤ (Л.А. ПИРЕИКО)، د.ای. ادئلمن (Д.И. ЕДЕЛьМАН) که توسط رؤنالد م. لاکوود (Ronald M. Lockwood) از روسی به انگلیسی ترجمه و توسط انتشارات دانشگاه اوپسالا (Uppsala) منتشر شده است و شما در ورگ ترجمه‌ی گیلکی آن را خواهید خواند. این بار قرار است برای نخستین بار به زبان گیلکی درباره‌ی گیلکی بخوانیم و این تلاش و آزمایشی‌ست در راستای به کار گیری این زبان در خدمت خودش. فکر و ابتکار ترجمه از نسخه‌ی انگلیسی کتاب متعلق به خانم دکتر تهمینه گیلانی، استادیار زبان و ادبیات انگلیسی بود که در همکاری مشترکی با ورگ پی گرفته خواهد شد.
بی‌شک در این ترجمه‌ی مشترک، اشتباهات و زیاده‌روی‌ها و کم‌کاری‌های زیادی وجود دارد که تنها با راهنمایی‌ها و یادآوری‌ها و انتقادهای شما بر ما آشکار خواهد شد.
و اینک نخستین بخش ترجمه شده که  فصل سوم این کتاب است.

گیلکی مئنˇ عربی واژه‌ٰن
گیلکی زوانˇ مئنˇ واژه‌ٰنˇ جی، خیلی‌ئنˇ بنه و ریشه عربی ایسه. ای کلمه‌ٰن، زندگی اموراتˇ مئن یکته پیله هنه‌شره شامل بنن و  اوشؤنˇ جی خیلی‌ئن راجع به دین، فرهنگ، آموتن، علم، اخلاقی چی‌ئن، زاکون، اقتصاد یا سیاست ایسن. فطر (din)، فطر (fetr)، افطار (eftår)، فتوا (fetva)، اعتقاد (etəɣåd)، ادعا (eddəå)، افترا (eftəra)، دخل (dəxl)، درس (dərs)، کیتاب (kitab)، مدرسه (mədrəsə)، معلم یا مألم (məalləm)، عیلم (ilm)، مسأله (məsalə)، معاش (məåš)، مبلغ (məbləɣ)، مالیات (måliyət)، مدرک (mədrək)، محصول یا مصول (məhsul یا məsul) و ارتجاع (ertəǰå)ˇ مورسؤن.
بلکی‌م یه پاره عربی کلمه‌ٰن، فارسی جی بمأبون گیلکی زوانˇ دیرین. هینˇوأسی، بشره (bəšərə) معنی گیلکی زوانˇ مئن اونˇ فارسی معنی (هوا، ظاهر، دیم) همره ویشتر نزدیکی دأنه تا اینˇ عربی معنی (پوست) همره. ای واژه، فارسی زوانˇ مئن هنده چنته دئه معنی (هوا، آدمˇ ظاهر) اینˇ معنی‌ئنˇ سر علاوه ببؤ ولاب هی معنی همره گیلکی مئن به‌کار شنه. گیلکی زوانˇ مئن (فارسی‌ئه بدئه) کمتر عربی واژه دیرین بمأ و هی کلمه‌ٰنˇ جی‌م کمتر کارأکشه‌بنه. ای کلمه‌ٰنˇ جی یه پاره خالی یک سری ترکیباتˇ خاصˇ مئن استفاده بنه. ayår (عیار)ˇ مورسؤن کی گیلکی مئن خالی کودن (kudən)ˇ فعلˇ همره أنه و «عیار کودن»ˇ مئن اونˇ جی کارأکشه‌بنه. ای مَسمَکˇ[1] فأمسن‌ئبه شأنه ای کلمه معنی‌ئنه فارسی و عربی مئن نیگا گودن.

عربی:
1/ معیار، استاندارد
2/ کالیبر (تیفنگ یا موشکˇ مئن)
3/ آزمیت (فلزˇ وأسی)
4/ وزن

فارسی:
1/ آزمیت (گرانˇفلزˇ وأسی)
2/ آزمیت گیتن و معیار گیتن
3/ قیراط (جواهرˇ وزنˇ یکا)

فارسی زوانˇ مئن «عیار» چنته «تویم فعل» [2]  مئن دره: عیار زدن (گرانˇ فلزاتˇ مئن)، عیار کردن  یا عیار گرفتن (گرانˇ فلزاتˇ مئن).
گیلکی زوانˇ مئن نی باخی ایرانی زوانؤنˇ مورسؤن، عربی واژه‌ٰن تازه تفسیر بیاتن خوشؤن‌ئبه. برکت (bərkət) گیلکی مئن موفقیت معنی دئنه امما عربی زوانˇ مئن بنه نعمت، الهی لؤطف، آسمانی رازه. [3]

گیلکی مئنˇ تورکی واژه‌ٰن
ورکی هَیته کلمه‌ٰن، گیلکی زوانˇ واژه‌ٰنˇ مئن خوشؤنˇ جاجیگأ دأنن. ای واژه‌ٰنˇ جی خیلی‌ئن آذری زوانˇ شی ایسن؛ بوشقاب (bušɣåb)، دوساق یا دوستاق (dus(t)åɣ) کی آذری زوانˇ مئن دوستاگ (dustag) خؤنده بنه، دوستاقبان (dus(t)åɣban) بانˇ پسوند همره کی یکته ایرانی پسونده، لواش (ləvaš)، آج (åǰ) کی «وشتا» معنی دئنه و آذری مئن آج و تورکی مئن آچ ایسه، چتین (čətin) کی «سخت» معنی دئنه [4]، چوپؤق (čupoɣ) کی آذری زوان مئن چوبوگ (čubug) و تورکی مئن چوبوک (čubuk) خؤنده بنه، یاواش (yåvåš) کی آذری و تورکی زوانؤن مئن یاواش-یاواش (yavaš-yavaš) ایسه [5]، قاش (ɣåš) کی هو ابرو ایسه و تورکی و تاتی مئن کاش (kaš) و آذری مئن گاش (gaš) خؤنده بنه، یورش (yurəš) کی هو فوتورک ایسه و تورکی مئن یوریش (yuriš) و آذری مئن یئریش (yeriš) خؤنده بنه، باتلاق (båtlåɣ)، أدأش (adaš) یا دأش (daš) کی پیلˇ برأر یا أبرار یا مرداکی کی اینˇ سندˇسال ویشتره معنی دئنه و… مورسؤن.

او کلمهٰ‌نی کی غربی اوروپا زوانؤنˇ جی بمأن گیلکی مئن
غربی اوروپا زوانؤنˇ کلمهٰ‌ن ویشتری اوشؤنی ایسن کی فرانسه زوانˇ جی (یا فرانسه زوانˇ طریقˇ جی) ای زوانه دیرین بمأن: اپارتمان (apartaman)، فامیل (famil)، دؤکتؤر (doctor)، دیکته (diktə)، آدرس (adres)، باتون (båtun)، پؤز (poz)، فیکس(fiks) «قیمت فیکسه» مئنˇ مورسؤن، آوار (åvår)، اسفالت (asphalt)، کامیون (kåm(i)yun)، مالاریا (malariya)، اوتول یا اوتوموبیل (utul/utumubil)، پولیس (pulis)، جلدقه (ǰəldəɣə) و…

روسی هأیته‌کلمه‌ٰن
روسی هأیته‌کلمه‌ٰنی کی گیلکی زوانˇ مئن دره روزمره‌تر ایسن:
بیدره یا ویدره (bidrə/vidrə))، بؤشکه (boškə)، لؤتکه (lotkə)، دوروشکه (duruškə)، پیچانک(pičanək) کی یکجور کولوچه ایسه، پیرگوزکه (pirguzke) کی یکته چیی با یک فولوغ قنده گونن، روبل (rubl)، چؤتکه(čotkə) «چؤتکه تاودن»ˇ مئنˇ مورسؤن، اؤرؤس (oros) کی «روسی» معنی دئنه، اوروسی مؤرغ (urusi morɣ)، لیپچیک (lipčik) کی پاچˇ دامنˇ پیلیسه‌دار ایسه کی شلوارˇ سر دکؤنن، چئرنیلدان (černildan) کی جؤهردان یا مرکب‌دان ایسه، خوتکه (xutkə)، سوخاری (suxari) و…

باخی دانسنی‌ئن
گیلکی مئنˇ تازه کلمه‌ٰن خوشؤنˇ کارأکشئنˇ جی چاگوده ببؤن و توصیفی ایسه: دندان‌پاککون (dəndånpåkkun)، ماهوت‌پاککون (måhutpåkkun)، بارخانه (bårxånə) یا هو انبار کی بار (کالا) و خانه جی چاگوده ببؤ و دواخانه (dəvåxånə).
خیلی جه ساده فعلؤن، پیشوندی فعل ایسن کی خودˇ گیلکی زوانˇ شی ایسه: فیبیشتن یا فیویشتن (fibištən/fivištən) کی آتشˇ همره پتنه گونن و بیشتن (کباب گودن یا پتن)ˇ جی بیته ببؤ؛ وابیشتن یا واویشتن (vabištən/vavištən) کی روغؤنˇ مئن بیشتن یا به اصطلاح سؤرخ گودنه و هو فعلˇ جی بیته ببؤ؛ دبیشتن یا دیبیشتن (dəbištən/dibištən)  کی هنده هو فعلˇ جی بیته ببؤ و روغؤنˇ مئن بیشتنه؛ اودوشتن (uduštən) و فودوشتن (fuduštən). دوکودن یا دودن (dukudən/dudən)؛ فوکودن یا فودن (fukudən/fudən)؛ جوکودن یا جودن (ǰukudən/ǰudən) کی سوزن نخ دودن بنه؛ فوخوفتن یا فوخوتن (fuxuftən/fuxutən) کی خوفتن یا خوتن فعلˇ جی بیته ببؤ؛ جوخوفتن یا جوخوتن (ǰuxuftən/ǰuxutən)؛ جیگیفتن (ǰigiftən)؛ دوکوشتن (dukuštən) کی خفه گودن معنی دئنه و کوشتن فعل جی بیته ببؤ؛  واسؤختن یا واسوتن (vasoxtən/vasutən) کی سؤختن یا سوتن فعل جی بیته ببؤ؛ بساوستن (bəsavəstən) کی ساوستن فعل جی بیته ببؤ؛ دپرکستن (dəpərkəstən) کی پرکستن جی بیته ببؤ و…
گیلکی ساده فعلؤن ویشتری اون‌چی‌ئه بیان کؤنن کی فارسی زوان تویم فعلˇ همره گونه. گیلکی مئنˇ فوتورکستن (futurkəstən)ˇ ساده فعله، فارسی زوانˇ مئن «حمله کردن» یا «حمله بردن» یا «هجوم کردن» یا «هجوم بردن»ˇ تویم فعلؤنˇ همره بیان کؤنن و یا گیلکی مئنˇ فوشکؤفتن (fuškoftən) فارسی مئن «گیر کردن» (تویم فعل) همره بیان کؤنن؛ «در گلو گیر کردن»ˇ مئن.
تکرارأبؤ کلمه‌ٰن نی گیلکی زوانˇ مئن دره: اجین-اجین (aǰin-aǰin)، چکه-چکه (čəkə-čəkə)، آزا-آزا (åzå-åzå)، تؤلؤ-تؤلؤ (tolo-tolo) «تؤلؤ-تؤلؤ خوردن»ˇ مئنˇ مورسؤن و…
یه‌پاره کلمه‌ٰنˇ ماهیت مجازی ایسن. باباگندوم (båbågəndum)ˇ مورسؤن کی مکابیج ایسه امما لؤغتˇ مئن بنه: گندومˇ پیلˇپئر؛ یا شکما باربندی کودن (šəkə́ma barbəndi kudən) کی یعنی ایپچه وشتایی‌ئه کمأگودن امما لؤغتˇ مئن شکم و باربندی کودن (کس‌به‌کس دَوَستن)ˇ جی چاگوده ببؤ.

جیرنویس:
[1] masmak، موضوع، سوژه.
[2] امی پیشنهاده «فعل مرکب» وأسی. تویم (tuyəm) یعنی مرکب و ترکیب ببؤ.
[3] رازه در واقع سوغات یا هدیه‌یی ایسه کی کلایی‌ئن و یئلاقی‌ئن وختی أمأن جیرأ، خوشؤنˇ محصولˇ جی خوشؤنˇ همساده واسی أردن. امه «هدیه» جا، رازه استفاده بودیم چون هدیه وختی اسمانی و الهی ببون در واقع ایتؤره کی یکچی جی کی پیله و زیاده، ایپچه نزول کؤنه و جیر هنه. پس حتا شأنه «آسمانی هدیه» جا نی رازه استفاده گودن.
[4] چتین در اصل ملال‌آور معنی دئنه.
[5] گیلکی مئن ایواش دوروسه.