یادداشت‌هایی درباره‌ی گیلکان؛ بخش چهارم: شناخت وضعیت

خوانندهٔ گرامی پیش از خواندن این مقاله باید توجه داشته باشد که از نوشتن آن سالها می‌گذرد و عقاید و افکار نویسندهٔ آن طی سالیان و تجربیات و مطالعات جدید تغییراتی کرده که می‌توانید آن را در مقالات اینجا مرور کنید. هدف ازباقی گذاشتن مجموعه یادداشت‌هایی درباره‌ی گیلان این است که از سیر فکری نویسنده از ناسیونالیسم به سمت انترناسیونالیسم (که با بی‌وطنی و نفی حق و هویت ملی فرق دارد) باخبر باشید.

۱۵۹۶ ديا ما

«دکترین بازگشت به‌ «اصالت فرهنگی خویش» برای مردمی که‌ جامعه‌شان در بحران عمیق غوطه‌ور است جذابیت و کشش فوق‌العاده‌ای دارد. سرچمشه‌ و منشاء این شیفتگی را نباید صرفا در عِرق مردم به‌ «اصل‌ها» جستجو کرد بلکه‌ باید متوجه‌ بود که‌ فرهنگ در جامعه‌ بحران‌زده‌ مناسب‌ترین عامل سازمانگر و هماهنگ‌کننده‌ در نبرد با بی‌عدالتی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است.» (1)

 

شاید این نقل قول به نوعی روشنگر پیوند میان خواسته‌های ما و تلاش‌مان درمسیر آزادی و برابری باشد. مسیری که گیلکان را به عنوان ملتی با ویژگی‌ها و مشکلات خاص خود درکنار دیگر ملت‌ها قرار می‌دهد. برای پیمودن این مسیر، در نخستین گام باید مرزهای خود را با نیروهای دیگری که در راستای هویت‌خواهی گیلکان فعالیت می‌کنند روشن کنیم تا بتوانیم از ورطه‌ی افراط یا تفریط اجتناب ورزیم. این یک واقعیت مسلم است که طیف فعالان هویت‌خواهی گیلک به ویژه در عرصه‌ی فرهنگ، نیروهای مختلف با انگیزه‌ها و مسیرهای متفاوتی را دربرمی‌گیرد. در این‌جا تلاش می‌شود تا حد ممکن تصویری از جریان‌های به ظاهر هم‌سو با ما به دست داده شود؛

جریان واپس‌گرا: این جریان نگاهی نوستالژیک به دوران مناسبات ارباب و رعیتی دارد و کنش‌هایش در جهت دنده‌عقب درمسیر تاریخ است. در این نگاه است که هرآن‌چه سنت است خوب و به‌جا بوده و هرآن‌چه نو و مدرن است مخرب و اهریمنی. واپس‌گرایی گاه با پشتوانه‌ی مذهب پا به میدان می‌گذارد و خیلی عریان به ستایش سنت و رد نوگرایی می‌پردازد. اما اغلب نیروهای واپس‌گرا بین واژگان سنت و فرهنگ مغلطه می‌کنند و با واژه‌هایی چون «کارفرهنگی»، «فرهنگ‌سازی»، «انقلاب فرهنگی» و… در واقع با ابزار مدرن در کار احیای سنت‌ند. و صدالبته سنتی که نیاز به «احیا» داشته باشد، جز به کار استبداد نمی‌آید.

«فرهنگ، نيروی متعلق به جامعه است و جامعه را در خود شدن (نه فقط خود بودن) پويايی می‌دهد. زيرا جامعه علی‌الدوام در حال حرکت است و از يک صيرورت (شدن) به صيرورت ديگری می‌رسد و در يک حال نمی‌ماند، چون نوعی ارتجاع پديد می‌آيد و به فروريخته‌گی جامعه می‌انجامد. اين تحول در فراگرد تاريخ (زمان) تحقق می‌يابد.» (ناصر تکميل همايون) از اين منظر، فرهنگ به معنی واقعی کلمه، خود را به سادگی با هستی هم‌ساز نمی کند، بلکه همواره به گونه ای ناهم‌زمان، اعتراض علیه مناسبات متحجر را بر می انگیزد، مناسباتی که افراد همراه با آن زندگی می کنند. به بیان ديگر فرهنگ به عنوان امری که فراتر از نظام حفظ خویشتن نوع انسان می رود، به این معنی که زندگی هر روزه استوار بر عادت‌هاست، و فرهنگ علیه هر عادت و قاعده‌ی مرسوم کنش و اندیشه، روی‌کردی نقادانه دارد. (بابک احمدی. با استفاده از آرای آدورنو و هورکهايمر.)

«سنت اونی‌يه که خاطرهٰ مؤنه. اونی‌يه که خؤجيره و وختی اونه نيگا دری، تی خاطرات تی ياد هنه. سنت اونه که اونˇ نئنی طاقچه سر يا تی اوتاقˇ ديمه يا شيشه پوشت. که هر زمت تی روزمرگی زندگی جی وأکتی، اونه نيگا بکونی و جؤنأ گيری. سنت، ثابته. عوضأ نبنه. سفالی گولهٰ مؤنه. اگه بخأی اونه عوضأ کونی، شکئنه و بازون تو بنی: سنت‌شکن!

امّا فرهنگ؛ اونی ايسه که تأ برده دره خو همره. فرهنگ، سنتˇ جی اؤ خؤنه، اما سنت نمؤنه. دايم رنگ عوضأ کأدره. نه که پلت ولگ ببون. نه! روخؤنه اؤه مؤنه. جير و جؤر دأنه. توند و سوس دأنه. سرد و گرم دأنه. پيچ دأنه، دپيچ دأنه. دايم تازه بؤ دره. فرهنگ ای نيه که تو چی ایسسی و چوتؤری. فرهنگ اينه که تو چی بؤ دری و چوتؤ بؤ دری.

هينˇ واسه که فرهنگه نشأنه نأن درجيکˇ پوشت يا طاقچه سر. کی تینه روخؤنه اؤه بنی اوتاقˇ ديمه؟ اگه بنی، دخوشنه. وای اگه فرهنگ دخوشی. وای اگه امی فرهنگ، امی زبان، شيشه پوشت و اوتاقˇ ديمه و کتابˇ لا دخوشی.» (2)

جریان گیلان‌شناسی: مناسبات سرمایه‌داری همه چیز را کالایی می‌کند. این منطق دورانی‌ست که در آن زندگی می‌کنیم. انکار این منطق مشکلی را حل نخواهد کرد و ما را به صورت جزایری مجزا از دنیای سرمایه نجات نخواهد داد. تنها با شناخت تضادهاست که می‌توان راهی به پیش برد. این میانه، گاه تلاش برای بقای حاشیه در برابر متن، خود به بازتولید سلطه‌ی متن بر حاشیه می‌انجامد و پرداختن به سنت و فرهنگ و داشته‌های تمدنی حاشیه –در مقابل خوانش رسمی فرهنگ به مثابه متن- خود تبدیل به امری تخصصی می‌شود که ما را در جایگاه ابژه (امر مورد مطالعه) قرار می‌دهد. نگاهی ویترینی که با باور به در معرض مرگ بودن فرهنگ و تمدن ما، سعی در ثبت و ضبط باقی‌مانده‌های آن دارد تا در لای کتاب‌ها و پشت ویترین موزه‌ها به کار گیلان‌شناسان و مازندران‌شناسان بیاید. در واقع، این جریان خود ناقوس مرگ فرهنگ و تمدن اقوام را به صدا در می‌آورد، البته با آهنگی آکادمیک!

بارها شده که در جمعی از من درباره‌ی فلان غذای محلی یا بهمان رسم و عادت کهن پرسشی شود و ندانم و یا از غذای گیلکی خاصی خوشم نیاید و آن‌گاه مخاطبم با تعجب بگوید: پس تو چه‌طور چنین سایتی داری و این همه سال درباره‌ی گیلکان می‌نویسی؟

آیا کار ما گردآوری و تدوین دانش‌نامه و ثبت و ضبط فولکلور است؟ آیا مسائل مربوط به آلودگی‌های دریای کاسپین، جنگل‌های منطقه، کوه‌ها، زبان گیلکی در شرایط معاصر، فقر و بی‌کاری، زمین‌خواری و… بیش از بازی‌های محلی دهه‌های پیش و ترش‌تره و رعنای به گیلکان و زیست‌شان مربوط نیست؟

جریان دولت-ملت‌سازی: تاکید روی ارزش‌هایی چون دولت مدرن، پرچم، سرود ملی، مرز و نقشه‌ی سیاسی، نمادهای تاریخی و… در واقع تلاش برای ساخت دولت-ملتی در چارچوب مناسبات جهانی‌ست.این جریان ممکن است به سه مسیر گوناگون ختم شود. بدبینانه‌ترین وضعیت، رواج فاشیسم و تلاش برای تشکیل حکومتی فاشیستی، اما این‌بار در ابعاد سرزمین‌های گیلک‌نشین است که متکی بر زبان و نژاد گیلک بوده و یکی از ارکان اساسی‌اش دشمن خارجی خواهد بود. مسیر دیگر، تلاش برای تشکیل یک حکومت لیبرالی تمام عیار با قواعد اقتصادی و سیاسی پذیرفته شده در عرف جهانی‌ست. و وضعیت سوم گرایش به نوعی فدرالیسم است. یعنی سیستمی که قدرت تصمیم گیری و برنامه ریزی اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را از حکومت مرکزی که نماینده سرمایه های بزرگ و انحصارهای فرا قومی می باشد به حکومت محلی منتقل کرده و در نتیجه سرمایه داران بومی را از این مزایا، یعنی شرکت در تصمیم گیری بر سرنوشت محلی بهره مند می سازد. پس می تواند باعث رشد نسبی صنعت در این مناطق گردد. اما آنچه که تغییر نمی یابد حق تعیین سرنوشت اکثریت قاطع طبقات فرودست آن اقوام است.

توجه کنید که این مسأله هیچ بستر مادی برای شکل‌گیری ندارد و هدف از عنوان آن بیش‌تر سلب اتهام از خود و طرح این مسأله است که اگر در جایی این موضوع عنوان می‌شود، هیچ ربطی به آن‌چه که ما می‌خواهیم ندارد. در واقع تلاشی که برخی دوستان برای طرح چنین راه‌حل‌هایی می‌کنند بیش‌تر شبیه پاک کردن صورت مسأله است.

توضیح:

1) سعید شمس. ایرانیت و کردیت: همزیستی یا همستیزی

2) متنی که در نوروزبل 1582 در روستای ملکوت خوانده شد.

بخش یکم: هویت

بخش دوم: ناسیونالیسم

بخش سوم: ما گیلکیم!

بخش چهارم: شناخت وضعیت