بالاخره ماهها تلاش، مشورت، مطالعه و همراهی بسیاری دوستان به نتیجه رسید و پیشنهادی برای گیلکینویسی به همراه صفحهکلید مناسب آن، برای استفاده در سیستمهای مختلف آماده شد. باید یادآوری کنم که این پروژه تنها یک پیشنهاد به همهٔ گیلکان و اهل قلم گیلک است وگرنه دنیای امروز بسیار گستردهتر و بسگانهتر از آن است که کسی یا گروهی نقش قیم و آقابالاسر دیگران را بازی کند؛ طراحان و کوشندگان این طرح نیز بدون چنین توهمی، بر اساس تجربهای نزدیک به یک دهه در حوزهٔ ادبیات و زبان گیلکی، این پیشنهاد را کارآمد و شدنی و سودمند میدانند و همهٔ گیلکان را به همراهی با آن فرا میخوانند.
مستندات این پیشنهاد و صفحهکلید مربوطه را به دو زبان گیلکی و فارسی، میتوانید در این پست ببینید.
هرچي که گيلکي کيليدتأخته جي واپۊرسنين.
– چره اي خط؟
– چۊتؤ خأ اي خطˇ جي گيلکي نيويشتن؟
— اي کۊچˇ هف ( ٚ) ىا شؤا (ə) جرىان چيسه؟
– چۊتؤ خۊ کامپيۊترˇ مئن گيلکي بنويسيم؟
— اي کيليدتأخته تينه فارسي کيليدتأخته جا بگيره؟
— مۊ خأنم فارسي وامجم، فارسي “ی” وأسي چي بۊکۊنم؟
— ويندؤزˇ مئن نصب گۊدن.
— لينۊکسˇ مئن نصب گۊدن.
— أندرؤىدˇ مئن نصب گۊدن (مؤباىل، تأبلت ؤ…).
— آى-فؤن ؤ آى-پأد ؤ… (iOS).
— مأکينتاش (Mac OS X).
— وئبˇ مئن چي؟
— گبؤن (حرفؤن) وؤراشين بۊمأرن؛ “ۊ” يا “ى” سيوا بنويشته بنن؛ ىپاره گبؤنˇ جا مربع نۊشؤن دئنه.
— کيليدتأخته سرˇ برچسب.
هرچه که دربارهٔ صفحهکلید گیلکی میپرسید.
– چرا این خط؟
– چطور باید با این خط، گیلکی نوشت؟
— جریان این هفت کوچک ( ٚ) یا شوا (ə) چیست؟
– چطور در کامپیوتر خود گیلکی بنویسم؟
— آیا این صفحهکلید میتواند جایگزین صفحهکلید فارسی هم بشود؟
— من میخواهم به فارسی جستجو کنم، «ی» فارسی را چه کنم؟
— نصب در ویندوز.
— نصب در لینوکس.
— نصب در اندروید (گوشی تلفن همراه، تبلت و…).
— آیفون و آیپد و… (iOS)
— مکینتاش (Mac OS X).
— تحت وب چهطور؟
— حرفها به هم ريخته هستند؛ “ۊ” يا “ى” جدا نشان داده میشوند؛ به جای برخی حرفها مربع نمایش داده میشود.
— برچسب روی صفحهکلید.
چره اي خط؟
دئباري گيلکي وؤتؤنˇ مئن کي سيزدهؤمي قرنˇ ميلادي/ هفتؤمي قرنˇ هجري (تفسير کتاب الله، ابوالفضل بن شهردویر بن یوسف بن ابی الحسن دیلمی گیلانی مرکالی بنويشته)[۱] ؤ ميلادي چاردهؤمي/هجري هشتؤمي قرن (پيرشرفشا دۊلاىي شئرؤنˇ ديوان)[۲] جي بۊمؤنسه تا هي صد سالˇ اخير، نيويشتنˇ به آرامي خطه کاراىتن کي اشتباهي عربي خط ىا گاگلف فارسي خط دۊخؤنده بنه؛ آرامي خط، آسيا أفتؤپردچينˇ خلقؤنˇ به ىکته ميراثه کي تينه أمه گيلکؤنˇ نيويشتن ؤ خؤندنˇ کارم راتؤدئه أگه اۊنه چاکۊنواکۊن بکۊنيم تا أمي زوانˇ همره همسازتر ببۊن.
خئلئن،آرامي خطˇ نۊتؤنشˇ به دليل أبئنن کي اي خط منئه خؤندشؤنه (a, e, o, i, u) نۊشؤن بدئه باني اينکه منئه گيلکي مئن همته خؤندشؤنه نوشؤن بدئه. منم چن سالˇ پيش هي استدلالˇ جي تصميم بىتم رۊمى (لاتين) اليفبي همره ىکجۊر نويشتاري دابدستۊر چاکۊنم کي چني بازۊن ؤ ىپاره دليلؤنˇ وأسي کي جۊلؤتر گۊنم، اۊ تصميمˇ جي صرفˇنظر بۊدم ؤ آرامي خطه چاکۊنواکۊنه پيش بىتم تا گيلکي زوانˇ همره همساز ببۊن. اۊ دليلؤن ؤ نؤکته’ني گه گۊتنيه تا رؤشن بکۊنه کي چره خأ آرامي خطه گيلکي نيويشتنˇ به چاگۊدن، گيلکي خطˇ دابدستۊرˇ پيشاشۊ، گيلکزوان نويشتنکسؤنˇ پيش نئنم:
۱. خطه نشأنه راحت عوضأگۊدن. نأ خالي اينˇ وأسي کي ىکته دؤلتي ؤ مؤتمرکز زۊر اي فرضي تصميمˇ پۊشت نئسأ؛ بلکي ويشتر اينˇ وأسي کي اينکه ىکته خلقه ىکته خطˇ جي محرۊم بۊکۊنيم کي اينˇ تاتاىي ىاده شکل بدأ ؤ عربي ؤ تۊرکي ؤ فارسي ؤ هيندي همره هدأهأگيرˇ مقره اينˇ به، ىکته پيله ستمه.
۲. اي سأب، هم دابه هم فراگير کي خط خأ خؤندشؤنˇ همته ريزگيئنه نوشؤن بدئه. اي ىکته علمي خطˇ وظيفه’ فؤنؤتيکˇ مۊسؤن، نأ خطي کي قراره مون ؤ تي کاره راتؤدئه. اي دوته کلمه ؤ ايشؤنˇ واگۊىه’ (راىت) دقت بکۊنين: write ؤ right. اي دونىا اول زوانه کي هم نۊخؤندني گب دأنه ؤ ننويشته صامت ؤ خؤندش.
۳. نيويشتن ؤ زوانˇ شر، خالي رۊمى (لاتين) خطˇ تجرۊبه ننأ؛ اي بي اعتناىي ؤ بيخبري کي أمه راجه به اي همه آسياىي زوانؤن ؤ خطؤنˇ بامۊته’ن ؤ تجرؤبه’ن ؤ هيندˇ مۊسؤن گتˇ تمدؤنؤن ىا عربي مۊسؤن پۊرجمئت زوانؤن دأنيم، گاگلف اي باورˇ مئن بنه دأنه کي أمه ايرانئن هميشک خيال کؤنيم ىپاره اۊرۊپاىي ايسيم کي خؤدمؤنˇ عمۊپسرؤنˇ جي سيوا وکتيم ؤ بدشأنسي جي دکتيم ىک مۊشت عرب ؤ هيندي ؤ أفغان ؤ تۊرکˇ مئن!
۴. اصلˇ چاکۊنواکۊني که تينيم خطˇ مئن بۊکۊنيم ىکته اينه کي اصلي خؤندشؤنˇ نۊشؤن دأنˇ تؤنشه بچربؤنيم ؤ ىکته اينکه خطه “نحو”ي اصلاح بۊکۊنيم؛ يعني اينکه جومله واحدˇ مئن چاکۊنواکۊن بۊکۊنيم. در حالي که سالؤنˇ ساله زىديگرى جي بحث کأدريم کي چۊتؤ تمؤمˇ خؤندشؤنˇ ريزگيئنه نۊشؤن بديم کي اي کارˇ زحمته پيشتر بکشئن ؤ اي بحثؤنˇ پرونده’ “فؤنؤتيکˇ أليفبي” مئن دوستن. امما هر زمت اسپرانتؤ بۊبؤ دونىا مردۊمˇ زوان، فؤنؤتيک ني بنه دونىا مردۊمˇ خط.
۵. نحوي ؤ جۊمله واحدˇ مئن چاکۊنواکۊن ؤ اصلاحˇ سر اينˇ وأسي تأکيد کؤنم کي أمه زوانه گب به گب (حرف به حرف) خطˇ جي نۊخؤنيم بلکي دئنأجي ؤ أمي تاتاىي ىادˇ جي خؤنيم. پس اينکه همته خؤندشؤنˇ ريزگئنه کي صامتؤنˇ مئن دره ؤ گيلکي مئن مثلن نود درصد شؤا(ə) ايسه، نۊشؤن ندئنيم، دئنأجي ىادˇ وأسي هيچ مؤشکلي پيش نأبئنه.
۶. خط ايسا ايسه؛ زوان، زمتˇ مئن دگردنه. خطي گه امرو صددرصد زوانˇ همره جۊره، فرده زوانˇ جي پس دکئنه. اي پس دکتنه هۊ اينگيليسي مئنم بديم (بند ۲). پس اي طبيعيه کي گاگلف خطه چاکۊنواکۊن بۊکۊنيم تا برۊز ببۊن.
۷. آرامي خط، خۊ استتيکي دونىا دأنه کي خۊشنيويسي ؤ مئماري هۊنرؤنˇ مئن نۊمۊد کؤنه ؤ برعکسˇ رۊمى (لاتين) خط کي مکانيکي ساختار دأنه، آرامي ساختار، اۊسمي (اؤرگانيک) ايسه. پس اي دو ته دونىا قياسˇ جا، خأ آرامي خطˇ دونىا خصلتؤنه بشناسيم تا رۊمى دونىا کۊچ گۊدنˇ جا، هي دونىا چاکۊنيم.
لاجؤن
۱۵۸۸ ديا ما ۲۲
ورگ
تؤضيح:
[۱] Hasan Ansari and Sabine Schmidtke, “Iranian Zaydism During The 7th/13th Century: Abu L-Fadl b. Shahrdawir Al-Daylami Al-Jilani and His Commentary on The Quran.’ Journal Asiatique 299.1 (2011), pp.205-211.
[۲] رضا مدنی. نوشتههای گيلکی و تالشی خطی و چاپشده (از سده هشتم تاکنون) . گيلاننامه، مجموعه مقالات گيلانشناسی، جلد دوم، چاپ ۱۳۶۹.
چۊتؤ خأ اي خطˇ جي گيلکي نيويشتن؟
ا. نؤميترين ؤ مؤهمترين نشؤنه، “ˇ” ايسه کي شؤا(ə) نۊشؤن دئنه. امما قراردادˇ جي أمه اينه همته اضافي ترکيبؤنˇ مئن کاراگينيم.
ملکي اضافه: ماکانˇ جۊف
وصفي اضافه: سۊرخˇ رۊجا
هرماله اضافه: اۊتاقˇمئن
دقت بکۊنين کي “ˇ” سۊ جا أصلاً بکارنشنه. ىکته مفعۊلي نشؤنه جا: من تي پسره بيدئم. پس أگه اي جومله’ ايتؤ بنويسيم که “من تي پسرˇ بيدئم” دوروس نيه. چۊن پئرˇ پسي “ه” ىکته سيوا کلمه ايسه ؤ مفعولي نشؤنه ايسه. اؤکته “ايسه” فعلˇ جا: اۊن تي مأره. که أگه بنويسيم “اۊن تي مأرˇ” غلطه. چۊن ائره م مأرˇ پسي “ه” ىکته فعله: اۊن تي مأر ايسه. ىکته’ ني اضافي گب (حرف)ˇ جا: “مرىمه گۊشنه’”؛ کي غلطه أگه بنويسيم “مرىمˇ گۊشنه’”.
– گاگلف لازمه کي تأکيد بۊکۊنيم ىکته کلمه مئن ىکته گب (حرف)ˇ پسي، شؤا دأنيم؛ اي جۊر وختؤن شأنه کۊچˇ هفته کاراىتن. وٚرگ ىا کٚلˇ مۊسؤن. گيلکي کيليدتأخته مئن أگه شيفتˇ کيليده بدأرين ؤ کۊچˇ هفته بزنين، تينين ىکته گبˇ جؤر شؤا بنين. اما نخأ اي کارˇ مئن تۊند شؤن؛ گيلکي-نيويسي مئن نخأ گبؤنˇ جؤر ؤ جير اعراب نأن.
ب. a ىا فتحه خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه) “أ” (ىزبر: yəzəbər) کاراگينيم: تأ، دأنم، پأچ، دأرم. ألبته تأکيد هميشک دکشئه فتحه سره.
ج. اۊ کلمه’نˇ مئن کي “ه” همره سرهنن ؤ اي “ه” ىکته خؤندشˇ جا ايسه (خؤنه، فرده ؤ…)، أگه لازم ببۊن کي مفعۊلي نشؤنه ىا “ايسه” جا ىکته فتحه بچربؤنيم کلمه سراخره، “أ” جا، چۊن خأنيم کلمه ظاهر ؤ صورته بدأريم “‘” کاراگينيم: خؤنه’، فرده’، خسته’بؤستم، پياده’بم.
د. e ىا کسره خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه) “ئ” (ىزير: yəzir) کارأگينيم: زئن، مئبه، زئندرم. ألبته تأکيد هميشک دکشئه کسره سره.
ه. o ىا ضممه خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه ىا چي ow خؤندشˇبه) “ؤ” (ىپيش: yəpiš) کاراگينيم: شؤن، شؤ، خؤ، مۊسؤن. ألبته تأکيد هميشک دکشئه ضمه سره.
و. اۊ کلمه’ني که “ه” ىا “ا” همره سرهنن، اۊشؤنˇ جم دوستنˇبه چۊن خأنيم کلمه ظاهر ؤ صورته بدأريم، “‘” کاراگينيم ؤ أگه کلمه “ي” همره سربأ، “ئ” کاراگينيم: خؤنه’ن، پا’ن، کاسپيئن/کاسپئن، تيتيئن/تيتئن.
ز. اي خطˇ مئن نيمفاصله ندأنيم. هر جا بدين نيمفاصله خأنين، اۊنˇ جهاني معادله کاراگيرين: دأش (-).
ح. u خؤندشˇ به، چي دکشه چي کۊتا، “ۊ” کاراگينيم: فۊوؤستن، دۊر، پۊر.
ط. i خؤندشˇ به، چي کۊتا چي دکشه، “ي” کاراگينيم کي هم وختي سيوا بنويشته بنه ؤ هم وختي ىکته حرفه دچکئنه، نؤقطه دأنه. “تيتي” مۊسؤن.
ى. اۊ کلمه’نˇ مئن کي دۊ ته گب (حرف)ˇ همره کي ىکته خؤندشˇ نماىنده ايسن سرأگينه (ايران، اؤره، ائره ؤ…)، اولي أليف هۊتؤ کي هميشک داب بو بنويشته بنه امما بۊخؤنده نبنه.
ک. تۊىم خؤندشؤنˇ به کي گيلکي خۊشئبه دأنه، هي علامتؤنه خأ تۊىم گۊدن: تيۊل، ريۊت ؤ…
ل. y گبˇ جا، “ى” کاراگينيم کي هم وختي سيوا بنويشته بنه ؤ هم وختي ىکته حرفه دچکئنه، بينؤقطه’: چأىي، حسنى.
م. اۊ کلمه’ني که اۊشؤنˇ مئن ي پسي، ى هنه، بيه، ديا، پياز ؤ… مۊسؤن، خالي “ي” بنويشته بنه: بيه، ديا، بيه، پياز ؤ…
ن. سيوانيويسي ىا دچکسه-نيويسي، اصلˇ ملاک کلمه استقلاله. ىعني ىکته کلمه وابينؤن خأ کسؤنه دچکئن مگر اينکه باخى ملاکؤن ىا نيويشتاري عادتؤن مانع ببۊن. مثلن، مؤستمر فعلؤنه چۊن ىکته مۊستقل فعل ؤ ىکته کلمه ايسن دچکسه نويسنيم: شؤندرم، بمأبۊ ؤ خؤردئدرم. هيتؤرم “بي” ؤ “نا” مۊسؤن پيشوندؤن: بيکس، بيسواد، نابلد ؤ…
– هرجا فاصله ىا نيمفاصله لازم بۊ، دأش (-) کاراىته-بنه: خؤرده-درم، فورته-دبۊ.
س. گيۊمه وأسي، هۊ جهاني ؤ استاندارد گيۊمه’ (“”) کارأگينيم. گيۊمه اي جاؤن کاراىته-بنه:
– اۊ گبي که ىک جا ىا ىک کسˇ جي نقل بنه.
– خاصˇ نؤمؤن ؤ خاصˇ کلمه’ن، تيترؤن، فندي ؤ علمي اصطلاحؤن (هر وؤتˇ مئن خالي ىک دفأ).
ع. نؤمره-نيويسي مئن، أعشاري نؤمره’نˇ مئن مؤمىئز (/) بکارشنه (۲۳/۴۰۵) ؤ هزارگانˇ سۊ رقمه سيواگۊدنˇبه هۊ علامتي که دونىا مئن دابه ( ۳,۰۴۰,۰۰۴,۰۰۵,۰۶۰) کاراىته-بنه.
ف. پس گيلکي أليفبي اۊجۊر کي بۊگذشته جي فرسه أمي دس (محمۊد پاىنده لنگرۊدى فرهنگˇ گيل و دىلم) ؤ چاکۊنواکۊني که أمه پيش نئنيم، ايتؤره:
أليف (آ، ا، أ)، بي (ب)، پي (پ)، تي (ت)، ثي (ث)، جأم (ج)، چي (چ)، حي (ح)، خي (خ)، دال (د)، ذال (ذ)، ري (ر)، زي (ز)، ژي (ژ)، سين (س)، شين (ش)، صات (ص)، ضات (ض)، طأى (ط)، ظأى (ظ)، عىن (ع)، غىن (غ)، في (ف)، قاف (ق)، کاف (ک)، گاف (گ)، لام (ل)، ميم (م)، نۊن (ن)، وؤ (و، ؤ، ۊ)، ىه (ى، ئ، ي)، هئ گرد (ه). (بۊشتؤىين)
لاجؤن
۱۵۸۸ ديا ما ۲۳
ميرعماد مۊسوي ؤ ورگ
چۊتؤ خۊ کامپيۊترˇ مئن گيلکي بنويسيم؟
کامپيۊترˇ به گيلکي ىکته کيليدتأخته چاگۊده بۊبؤ glk اختصاري نؤمˇ همره. اي نؤکته’ خأ گۊتن کي فارسي مئنˇ “ى” ؤ چنته دئه گب (حرف) ني اي کيليدتأخته مئن دره. حتا سۊ ته عربي کارکتر (ة، ك، ً) ني دره. ايشؤن امکاناتي ايسن کي گاگلف گيلکي-نيويسي مئن بکارشنن ىا اينترنته وامتنˇ مئن کارگيره فارسي کيليدتأخته جي بينياز کؤنه.
أگه خأنين اينترنتˇ مئن فارسي وامجين ؤ فارسي “ی” لازم دأنين، اي کيليدتأخته مئن، دومي رچ، راسˇ جي پنجۊمي کيليد شيمه کاره راتؤدئنه. ولي شيمه حواس بۊمؤنه اصلاً اي گبه گيلکي-نيويسي مئن کارانگيرين.
اي تاتاىئنˇ مئن تينين گيلکي کيليدتأخته کيليدؤنˇ مقره دۊته حالتˇ مئن (هرماله ؤ شيفت) بىنين:
ويندؤز (Windows)
ويندؤزˇ سيستم عاملˇ مئن، تينين نصبˇ فاىله ائره جيرأکشين ؤ بازۊن دخشارده فاىله وابکۊنين، setup فاىله اجرا بۊکۊنين تا گيلکي زوان بچربه. چۊن هنۊز گيلکي زوان، ماىکرؤسافلتˇ زوانؤنˇ مئن ثبت نۊبؤ، شمه گيلکي کيليدتأخته’ AR اختصارى نؤمˇ همره خأ بدأرين.
ويندؤزˇ مئن، وختي setup فاىلˇ سر دۊته کيليک بۊدين، تا جؤر بأ أنى درازه دئنه؛ صبر بکۊنين!
(اينم گيتهابˇ مئن، أمأنين تؤسعه-دأن-کسؤنˇ به)
لينۊکس (Linux)
لينۊکسˇ مئن خأ أول دخشارده فاىله ائره جي هأگيرين. بازۊن فاىله وابۊکۊنين ؤ اۊنˇ مئنˇ جي، install.sh فاىله بنه (ريشه) دسفرسˇ جي اجرا بۊکۊنين. مثلن فئدؤرا (Fedora) مئن خأ ترمينالˇ مئن أول بشين شيمه فاىلˇ راشي مئن ؤ بازۊن اي دۊته فرمانه بنويسين:
su -
sh ./install.sh
ىا اۊبۊنتۊ (Ubuntu) مئن فاىلˇ راشي بۊشؤ پسي خأ اي فرمانه بنويسين:
sudo ./install.sh
اينم گيتهابˇ مئن، أمأنين تؤسعه-دأن-کسؤنˇ به.
أندرؤىد (Android)
أندرؤىدˇ به تينين ائره فاىله جيراکشين ىا کافه بازار ؤ ماىکئتˇ جي هأگيرين. اينم گيتهابˇ لينک. (اي پؤستˇ انتشارˇ پسي خأ ۴۸ سآت دوأره تا بازار ؤ ماىکئتˇ خالؤن فعال بۊبۊن.)
آى-فؤن ؤ آى-پأد ؤ… (iOS)
گيلکي کيليدتأخته، آى.ؤ.ئسˇ به آماده بۊبؤره ولي أپئل (Apple)ˇ شرکت پۊل خأنه تا اۊنه کامپاىل بۊبۊن. شمه تينين اي پؤرؤژه’ بال بزنين: info@junglesofts.com
مأکينتاش (Mac OS X)
همه چي ائره تؤضيح بدأره. (گيتهاب)
وئبˇ مئن
ائره تينين گيلکي کيليدتأخته بدأرين ؤ تاىپ بۊکۊنين. (گيتهاب)
گبؤن (حرفؤن) وؤراشين بۊمأرن؛ “ۊ” يا “ى” سيوا بنويشته بنن؛ ىپاره گبؤنˇ جا مربع نۊشؤن دئنه.
بيمؤشکل گيلکي-نيويسي وأسي، استاندارد فؤنت لازمه. فؤنتؤنˇ مئن، بيدينˇ مؤشکل گيلکي-نيويسيˇ به، اي فؤنتؤنه کارأگيرين:
Droid Arabic Naskh
FreeSerif
XB Tabriz
Lateef
Scheherazade
اي فؤنتؤنه تينين ائره جيرأکشين ؤ أگه هنده فؤنت شناسنين معرفي بۊکۊنين تا بچربؤنم. (وزیرˇ فؤنت ني گيلکي خطˇ همرأ جۊرأ بؤ.)
کيليدتأخته سرˇ برچسب
شيمه کامپيۊترˇ کيليدتأخته سر تينين گيلکي برچسبه بچسبؤنين تا راحتتر تاىپ بۊکۊنين. شمره ىاد دبۊن کي گيلکي کيليدتأخته همره دئه فارسي کيليدتأخته ني لازم ندأنين. گيلکي کيليدتأخته برچسبˇ هأىتن ئبه ورگˇ ايمئىلˇ جي نامه بنويسين ؤ نامه مؤضۊعه بنويسين: برچسب. برچسب مججاني ايسه ؤ خالي پؤستˇ پۊله هأگينيم. ورگˇ ايمئىل: v6rg@v6rg.com
ىا تينين برچسبه ائره جيرأکشين ؤ خۊدتؤن چاپ بۊکۊنين.
اي کيليدتأخته رادکتن ئبه، جنگلˇ نرمبزاري جرگه خؤرؤم جغله’نˇ زحمتؤنˇ مدىۊنم؛ آستارا ؤ أنزلي تا سۊماسرا ؤ رشت ؤ کۊجسبان تا سنگر ؤ لنگرۊدˇ زأکؤن.
چرا این خط؟
از کهنترين متنهاى موجود گيلکى از قرن سیزدهم میلادی/هفتم هجری (تفسیر کتاب الله، نوشتهٔ ابوالفضل بن شهردویر بن یوسف بن ابی الحسن دیلمی گیلانی مرکالی)[۱] و قرن چاردهم میلادی/هشتم هجری (دیوان اشعار پیرشرفشاه دولایی)[۲] تا صد سال اخیر، برای نوشتن گیلکی از خط آرامى استفاده شده که به اشتباه عربی یا گاه فارسی خوانده میشود؛ خط آرامى میراثی برای خلقهای غرب آسیاست که میتواند کار نوشتن و خواندن ما گیلکها را هم راه بیندازد اگر اصلاحهایی برای هماهنگتر شدنش با زبانمان انجام شود.
بسیاری در ناتوانی خط آرامی دلیل میآورند که این خط توانایی نمایش مصوتها ( َ، ِ ، ُ و…) را ندارد و نیز اینکه قادر به نمایش همهٔ جزئیات آوایی زبان گیلکی نیست. من هم سالها پیش با همین استدلال تصمیم به تدارک شیوهٔ نگارشی با حروف رومی (لاتین) گرفتم که پس از مدتی و بنا به دلایلی که در ادامه خواهد آمد، از آن تصمیم صرفنظر کردم و به فکر اصلاح خط آرامی موجود و هماهنگ کردنش با زبان گیلکی افتادم. دلایل و نکتهها و موردهای لازم به گفتنی را که باعث شد به فکر اصلاح خط آرامی و آشتی دادنش با زبان گیلکیمان بیفتیم، به عنوان پیشگفتاری بر شیوهنامهٔ خط گیلکی، پیشِ همهٔ اهل قلم گیلکزبان مینهم:
۱. تغییر خط از اساس عملی نیست. نه تنها به این دلیل که قدرتی دولتی و متمرکز پشت این تصمیم فرضی نایستاده؛ بلکه به این دلیل مهمتر که از اساس، محروم کردن خلقی از خطی که در شکلگیری حافظهٔ تصویریاش نقش داشته و پیوندگاه رفتوآمدها و بده-بستانهای فرهنگیاش با عربی و ترکی و فارسی و هندیست، ستم بزرگی خواهد بود.
۲. این یک اشتباه رایج و فراگیر است که خط باید همهٔ جزئیات آوایی زبان را نشان بدهد. این وظیفهٔ خط علمی فونوتیک است و نه خطی که قرار است به کار من و شما بیاید. به دو کلمهٔ write و right و تلفظشان (رایت) دقت کنيم. این زبان اول جهان است که هم حروفی نخواندنی دارد و هم صامتها و مصوتهایی نانوشته.
۳. تنها تجربهٔ انجام شده در حوزهٔ نوشتن و زبان، تجربهٔ خط رومی (لاتین) نیست؛ این بیخبری و بیاعتنایی ما به انبوه تجربههای مربوط به زبانها و خطهای آسیایی و تمدنهای عظیمی چون هندی یا زبانهای پرجمعیتی چون عربی، گاه ریشه در این باور عام میان ما ایرانیان دارد که خود را همیشه اروپاییانی جدامانده از پسرعموهای آریایی اروپایی خود میدانیم که از بخت بد در میان مشتی عرب و هندی و افغان و ترک هبوط کردهایم.
۴. مهمترین اصلاحهایی که ما میتوانیم در خط خود انجام دهیم یکی افزودن توان نمایش آواهای اصلی و بعدتر اصلاح نحوی خط است؛ یعنی اینکه به اصلاح در واحد جمله هم بیندیشیم. در حالی که سالهاست درگیر جر و بحثهای وسواسگونه در باب نمایش جزئیات آوایی هستیم که مدتها پیش کسانی زحمتش را کشیدهاند و در الفبای فونوتیک پروندهاش را بستهاند. اما هر وقت زبان اسپرانتو زبان مردم جهان شد، خط فونوتیک هم خط مردم جهان خواهد شد.
۵. تاکید روی اصلاح نحوی و اصلاح در واحد جمله از آنجاست که ما زبان را حرف به حرف از روی خط نمیخوانیم بلکه دیداری و بر اساس حافظهٔ تصویری خود میخوانیم. پس اینکه همهٔ جزئیات آوایی بین صامتها را -که در گیلکی نود درصدشان مصوت شوا(ə)ست، نشان نمیدهیم، به کمک حافظهٔ دیداری خواننده هیچ مشکلی ایجاد نخواهد کرد.
۶. خط ایستاست؛ زبان در زمان تغییر میکند. خط صددرصد مطابق زبان امروز، فردا از زبان عقب خواهد ماند. این عقب ماندن را در همان مثال زبان انگلیسی (بند ۲) دیدیم. پس اینکه هر از گاهی تغییری در خط برای بهروز کردنش ایجاد کنیم طبیعیست.
۷. خط آرامی، جهان استتیکی خودش را دارد که در هنر خوشنویسی و معماری نمود میکند و برعکس خط رومی (لاتین) که ساختاری مکانیکی دارد، ساختاری ارگانیک دارد. پس به جای مقایسهٔ میان این دو جهان، باید ویژگیهای جهان خط آرامی را شناخت تا به جای هجرت به جهان رومی (لاتین) در همین جهان دست به اصلاح زد.
لاهیجان
۱۵۸۸ دیا ما ۲۲
ورگ
تؤضيح:
[۱] Hasan Ansari and Sabine Schmidtke, “Iranian Zaydism During The 7th/13th Century: Abu L-Fadl b. Shahrdawir Al-Daylami Al-Jilani and His Commentary on The Quran.’ Journal Asiatique 299.1 (2011), pp.205-211.
[۲] رضا مدنی. نوشتههای گيلکی و تالشی خطی و چاپشده (از سده هشتم تاکنون) . گيلاننامه، مجموعه مقالات گيلانشناسی، جلد دوم، چاپ ۱۳۶۹.
چطور باید با این خط، گیلکی نوشت؟
الف. معروفترین و مهمترین نشانه، «ˇ» است که در اصل نشاندهندهٔ شوا(ə)ست. اما به طور قراردادی ما در ترکیبهای اضافی از آن استفاده میکنیم.
اضافهٔ ملکی: ماکانˇ جۊف
اضافهٔ وصفی: سۊرخˇ رۊجا
اضافهٔ معمولی: اۊتاقˇ مئن
دقت کنید که علامت «ˇ» در سه جا به هیچ وجه کاربرد ندارد. یکی در نشانهٔ مفعولی: من تي پسره بیدئم. بنابراین نوشتن این جمله به صورت «من تي پسرˇ بیدئم» نادرست است. چون «ه» بعد از پدر یک کلمهٔ مستقل و نشانهٔ مفعولیست. دیگری به جای فعل «ایسه»: اۊن تي مأره. که اگر بنویسیم «اۊن تي مأرˇ» نادرست است. چون در اینجا هم «ه» بعد از مأر، در واقع یک فعل است: اۊن تي مأر ایسه. و دیگری هم به جای حرف اضافه: «مرىمه گۊشنه’»؛ که اگر بنويسيم «مرىمˇ گۊشنه’»، غلط است.
– گاهى لازم است که تاکيد کنيم که در یک کلمه بعد از یک حرف شوا داریم؛ در این موارد میتوان از هفت کوچک استفاده کرد. مانند وٚرگ یا کٚل. در صفحهکلید گیلکی اگر کليد شيفت را نگه دارید و هفت کوچک را بزنید، میتوانید بالای یک حرف شوا بگذارید. اما نباید در این کار زیادهروی کرد؛ در گیلکینویسی نباید بالا و پایین حرفها اعرابگذاری کرد.
ب. برای نمایش آوای a يا فتحه ( َ ) در هر دو حالت کوتاه و کشيده از «أ» (ىزبر: yəzəbər) استفاده میکنیم. مانند: تأ (تو را)، دأنم (دارم)، پأچ (کوتاه)، دأرم (دارم). البته هميشه تأکيد روی فتحهٔ کشيده است.
ج. به صورت استثنا، در کلمههایی که به حرف «ه» ختم میشوند و این حرف یک مصوت را نمایندگی میکند (مانند خؤنه، فرده و…)، اگر لازم بود به عنوان نشانهٔ مفعولی یا فعل «ایسه»، فتحهای به انتهای کلمه اضافه شود، به جای «أ»، برای حفظ صورت ظاهری کلمه، از «’» استفاده میشود: خؤنه’ (خانه را)، فرده’ بدئم (فردا را دیدم)، خسته’بؤستم، پياده’بم.
د. برای نمایش آوای e يا کسره ( ِ) در هر دو حالت کوتاه و کشیده از «ئ» (ىزير: yəzir) استفاده میکنیم. مانند: زئن (زدن)، مئبه (برای من)، زئندرم (دارم میزنم). البته هميشه تأکيد روی کسرهٔ کشيده است.
ه. برای نمایش آوای o يا ضمه ( ُ) در هر دو حالت کشيده و کوتاه و نيز براى نمايش صداهای ow، از «ؤ» (ىپيش: yəpiš) استفاده میکنیم. مانند: شؤن (رفتن)، شؤ (شب)، خؤ (خواب)، مۊسؤن (مانند). البته هميشه تأکيد روی ضمهٔ کشيده است.
و. در جمع بستن کلمههایی که به «ه» یا «ا» ختم میشوند هم برای حفظ صورت ظاهری کلمه از «’» استفاده میشود و در مورد ختم به «ي» از «ئ»: خؤنه’ن (خانهها)، پا’ن (پاها)، کاسپئن (کاسپىها) و تيتيئن (تيتىها).
ز. در این خط نیمفاصله نداریم. هرجا احساس کردید به نیمفاصله نیاز دارید، از معادل جهانی و بهتر آن یعنی خط تیره (-) استفاده کنید.
ح. برای نمایش آوای او (u) در هر دو حالت کوتاه و کشىده از «ۊ» استفاده میکنیم. مانند: فۊوؤستن، دۊر، پۊر.
ط. برای نمایش آوای «ای» (i) در هر دو حالت کشيده و کوتاه از «ي» استفاده میکنیم که در هر دو حالت جدا و چسبیده نقطهدار است. مانند: تيتي.
ى. در کلمههایی که با دو حرف نمايندهٔ يک مصوت آغاز میشود (ایران، اؤره، ائره و…)، الف اول کلمه همچنان به صورت سنتی نوشته میشود اما خوانده نمیشود.
ک. برای نمایش مصوتهای ترکیبی مختص زبان گیلکی از ترکیب علایم موجود استفاده مىشود: تيۊل، ريۊت و…
ل. برای نمایش صامت /y/ از «ى» استفاده میکنیم که در هر دو حالت جدا و چسبیده بینقطه است. مانند: چأىي. حسنى (حسنک).
م. ک. برای نوشتن کلمههایی که در آنها بعد از ي، ى مىآيد، مانند بیه، دیا، پياز و… تنها «ي» نوشته مىشود: بيه، دیا، بیه، پیاز و…
ن. برای جدانویسی و سرهمنویسی، معیار اصلی، استقلال کلمه است. یعنی بخشهای مربوط به یک کلمه باید چسبیده به آن کلمه باشند مگر در مواردی که معیارهای دیگر یا عادتهای نوشتاری مانع شود. به عنوان مثال، افعال مستمر را با این توجیه که یک فعل مستقل و در نتیجه یک کلمه هستند با هم مینویسیم: شؤندرم، بمأبۊ و خؤردئدرم. همچنین، پیشوندهایی همچون «بي»، «نا» و… مانند: بیکس، بیسواد، نابلد و…
– در صورت نیاز به فاصله یا نیمفاصله از خط تیره استفاده میشود: خؤرده-درم. کاراىته-بۊم.
س. به عنوان گیومه، از همان گیومهٔ جهانی و استاندارد “” استفاده میکنیم. گیومه در این موارد کاربرد خواهد داشت:
– سخنی که به طور مستقیم از جایی یا کسی نقل میشود.
– نامها و کلمههای خاص، عنوانها، اصطلاحات فنی و علمی (فقط برای یک بار در هر متن).
ع. در عددنویسی برای نمایش اعداد اعشاری از ممیز (/) استفاده میشود (۲۳/۴۰۵) و برای جدا کردن سه رقم هزارگان علامت معمول در استانداردهای جهانی (۳,۰۴۰,۰۰۴,۰۰۵,۰۶۰) به کار برده میشود.
ف. بنابراین الفبای گیلکی بر اساس آنچه از گذشته به ما رسیده (فرهنگ گيل و ديلم محمود پاينده لنگرودى) و اصلاحاتی که ما پیشنهاد میکنیم این است:
أليف (آ، ا، أ)، بي (ب)، پي (پ)، تي (ت)، ثي (ث)، جأم (ج)، چي (چ)، حي (ح)، خي (خ)، دال (د)، ذال (ذ)، ري (ر)، زي (ز)، ژي (ژ)، سين (س)، شين (ش)، صات (ص)، ضات (ض)، طأى (ط)، ظأى (ظ)، عىن (ع)، غىن (غ)، في (ف)، قاف (ق)، کاف (ک)، گاف (گ)، لام (ل)، ميم (م)، نۊن (ن)، وؤ (و، ؤ، ۊ)، ىه (ى، ئ، ي)، هئ گرد (ه). (بشنويد)
لاهیجان
۱۵۸۸ دیا ما ۲۳
میرعماد موسوی و ورگ
چطور در کامپیوتر خود گیلکی بنویسم؟
برای استفاده در کامپیوتر، صفحهکلید گیلکی با نام اختصاری glk آماده شده. یادآوری این نکته هم ضروریست که برای موارد لازم، حرف ی فارسی (که در حالت چسبان نقطهدار و در حالت جدا بینقطه است) و چند حرف ديگر نیز در کیبرد گنجانده شده. حتی سه نشانه عربیی (ة، ك، ً) هم قرار گرفته است. اينها امکاناتی هستند که گاه در گیلکینویسی به کار خواهند رفت یا در جستوجوهای اینترنتی کاربر را از کیبرد فارسی بینیاز خواهد کرد.
اگر میخواهید در اینترنت جستجو کنید و به «ی» فارسی نیاز دارید، در ردیف دوم این صفحهکلید، از طرف راست پنجمین کلید کارتان را راه خواهند انداخت. اما حواستان باشد از این حرف به هیچ وجه در گیلکینویسی استفاده نکنید!
محل قرارگیری کلیدها در صفحهکلید گیلکی را در دو حالت معمولی و همراه با شیفت در تصاویر زیر ببینید:
ویندوز (Windows)
در سیستم عامل ویندوز، میتوانید فایل نصب را از اینجا دریافت کنید و پس از باز کردن فایل فشرده شده، فایل setup را اجرا کنید تا زبان گیلکی اضافه شود. متاسفانه چون هنوز زبان گیلکی در بین زبانهای مایکروسافت ثبت نشده، شما صفحه کلید گیلکی را با حروف اختصاری AR خواهید داشت چون راهی جز این نداشتیم که فعلا روی یکی از صفحه کلیدهای موجود که مناسب زبانهای راست-به-چپ هم باشد، صفحه کلید گیلکی را پیاده کنیم.
در ویندوز، وقتی روی فایل setup دابل-کلیک کردید، تا بالا بیاید طول خواهد کشید؛ صبور باشید!
(این هم فایل گیتهاب، برای توسعهدهندگان آینده)
لینوکس (Linux)
در لینوکس اول باید فایل فشرده را از اینجا دریافت کنید. سپس فایل را باز کنید و از داخل آن، فایل install.sh را با دسترسی ریشه اجرا کنید. به عنوان مثال در فدورا (Fedora) باید در ترمینال ابتدا به مسیر فایل خود بروید و بعد این دو دستور را بنویسید:
su -
sh ./install.sh
یا در اوبونتو (Ubuntu) پس از رفتن به مسیر فایل باید این دستور را بنویسید:
sudo ./install.sh
این هم فایل گیتهاب برای توسعهدهندگان آینده.
اندروید (Android)
برای اندروید میتوانید فایل را از اینجا دانلود کنید یا از کافه بازار و مایکت بگیرید. این هم لینک گیتهاب. (لینکهای بازار و مایکت ۴۸ ساعت پس از انتشار این پست فعال خواهند شد)
آیفون و آیپد و… (iOS)
صفحهکلید گیلکی برای آی.او.اس آماده شده اما شرکت اپل (Apple) برای کامپایل آن پول دریافت میکند. شما میتوانید به این پروژه کمک کنيد: info@junglesofts.com
مکینتاش (Mac OS X)
همه چیز در اینجا توضیح داده شده است. (گيتهاب)
تحت وب
در اینجا میتوانید صفحهکلید گیلکی داشته باشید و تایپ کنید. (لينک گيتهاب)
حرفها به هم ريخته هستند؛ “ۊ” يا “ى” جدا نشان داده میشوند؛ به جای برخی حرفها مربع نمایش داده میشود.
براى گیلکینویسی بدون مشکل نیاز به فونتهای استاندارد است. از میان فونتهای موجود، این فونتها بدون هیچ مشکلی به کار گیلکینویسی میآیند:
Droid Arabic Naskh
FreeSerif
XB Tabriz
Lateef
Scheherazade
این فونتها را میتوانید از اینجا دریافت کنید و اگر فونت دیگری میشناسید معرفی کنید تا اضافه شود. (فونت وزیر هم به فونتهای سازگار با خط گیلکی افزوده شد.)
برچسب روی صفحهکلید
روی صفحهکلید کامپیوترتان میتوانید برچسب گیلکی بچسبانید تا راحتتر تایپ کنید. یادتان باشد که با صفحهکلید گیلکی دیگر به صفحهکلید فارسی نیازی ندارید. برای تهیهٔ برچسب صفحهکلید گیلکی با ایمیل ورگ مکاتبه کنید و در عنوان ایمیل خود بنویسید: برچسب. برچسب رايگان است و تنها هزينهٔ ارسال دريافت خواهد شد. ایمیل ورگ: v6rg@v6rg.com
یا میتوانید برچسب را از اینجا دانلود کنید و خودتان چاپ کنید.
براى راهاندازى اين صفحهکلید مدیون زحمتهای بیدریغ بچههای خوب و توانای گروه نرمافزاری جنگل هستم؛ دوستانى از آستارا و انزلی تا صومعهسرا (سوماسرا) و رشت و کوچصفهان (کوجسبان) تا سنگر و لنگرود.
هر پرسش يا مشکلی را میتوانید در بخش گب (کامنت) مطرح کنید.
دیدگاهتان را بنویسید