امه دوزوانه ایسیم. گیلکی و فارسی همره پیله بنیم. ای چن دهه مئن گیلکی امه مئن ضعیفأبؤ و فارسی ویشتر ارج بیته. او طرفأ جی ای سالؤن می نسلˇ مئن یه پاره تصمیم بیتن کی خوشؤنˇ مأری زوانه رو بکونن و حتا اگه خوشؤنˇ پئر و مارˇ سابˇ واسی ای زوانه بلد نبون، بشون یاد بگیرن. هینˇ وأسی می نسل یکته تازه مسأله دأنه و اونم اینه کی گاگلف لازم بنه خو فارسی گبؤنه به گیلکی واگردؤنه تا کم-کمئی گیلکی نویشتن و گب زئنه تمرین بکونه. دوروس هئره ایسه کی می نسلˇ گیلکی گب زئن و گیلکی بنویشته او گیلکی همره کی قدیمˇ نسلˇ جی بشتؤسه دأنیم اننئی تؤفیر دأنه. ای تؤفیر دو جوره. یه پاره اینˇ وأسیه کی به هر حال ای گیلکی امروزˇشی ایسه و نبنه کی اونˇ رنگˇبو و حال و هوا و حتا اونˇ جیر و جؤر و ریتم و آهنگ هوجور ببون کی پیشتر بو. پیشتر ای زوان ارباب-رعیتی زندگی و کشاورزی و دیهاتی مؤناسباتˇ همره ویشتر توشکه بخؤرده بو و الؤن نسلˇ جوان وختی خأنه گیلکی گب بزنه و بنویسه خو دونیا مئن و خو دونیا جی گب زئنه و نویسنه. امما یه پاره تؤفیرؤنم اینˇ وأسی ایسه کی می نسل -ویشتری- گیلکیه خو پئر و مأرˇ جی یاد نگینه. کتاب و اینترنت و رفئقˇ جی یاد گینه. هینˇ وأسی ایسکالئی ماشینی و مصنوعی بنه. می نسل هنوز اینئبه سخته کی گیلکی فکر بکونه و بازون گیلکی گب بزنه یا بنویسه. چون تاهیسه هرچی بدئه و بشتؤسه فارسی بو و هرچی به گیلکی بشتؤسه نه اینˇ شی، بلکی خو پئر و مار و فامیل و پیلترأکؤنˇ شی بو. هینˇ وأسیه کی گاگلف اینترنت یا دؤرˇ ور یک جور گیلکی خؤنیم یا اشتؤنیم کی او گیلکی همره که امی پئر و مارˇ جی اشتؤسیم تؤفیر دأنه. امی حواس وا جمع ببون کی بدؤنیم ای تؤفیر او تؤفیری نیه کی مثلن مأمولی مظفری شئرون با خو هممحلیئنˇ گیلکی دأشت. چون یکته زوانˇ مئن تازه چی أردن و تجرؤبه گودن یکچیئه و اونˇ مئن ماشینی و خؤشک و خالی قاعدهنˇ جی عجیب و غریب جؤمله چاگودن یکچی دیگر! ای وؤت خأنه هی دومی گبه پیش بکشه و راجه به اونچی کی ای چن ساله به تجرؤبه بدئم گب بزنه.
-I-
وختی گیلکی مئن خأنیم یکچی بگؤیم کی پیشتر فارسی مئن دأشتیم، بدترین کار اینه کی واژه-به-واژه اونه واگردؤنیم به گیلکی. ای جور جؤملهٰن هیتؤ چاگوده ببؤن: پور ممنون (کی هو «خیلی ممنون» یا «خیلی متشکرم» ایسه)، خودا نامˇ همره (کی هو «با نام خدا» یا «به نام خدا» ایسه).
ائره بئتره کی واگردیم به امی زوان و بینیم خودˇ زوان چی دأنه. دوروسه کی گیلکی مئن، پور، خیلی یا خئلی معنی دئنه امما نوا جخترادیم کی خودˇ خئلیم گیلکیه و تازه «پور» نی همه جور «خئلی» نیه. پور کیفی نیه، کمی ایسه. پس مثلن امی لیسانسˇ دؤره کی چار ساله، وختی اونˇ جی سو سال بوگذشته، تینیم بگؤیم: پور بشؤ، کم بمؤنسه. یا وختی یکجا خئلی آدم ایسأ تینیم بگؤیم: اؤره پور پورˇ آدمه. امما وختی خأنیم بگؤیم «خیلی ممنونم»، بئتره یکچی بگؤیم کی پیشتر گیلکی مئن بشتؤسه دأنیم: تی دس درد نکونه. یا: تی دسˇ قروبؤن. یا: خئلی ممنونم. أهأ. چی اشکالی دأنه هینه بگؤیم؟ نأ خئلی و نأ ممنون، هیته گیلکی مئن غریبه نین.
هیتؤ «خودا نامˇ همره» مئنم تینیم اننئی ویشتر گیلکیه وامجیم؛ گیلکی مئن دو ته اصطلاح دأنیم کی ای جور موقهٰن گونن. یکته «تَهَت» و اؤکته «نؤمی». مثلن وختی گونیم «بشو او باغˇ جی مئوه بچین می تَهَت» یعنی «برو به آن باغ و به اعتبار من میوه بچین»؛ یا وختی گونیم «وام هیتم تی نؤمی» یعنی «به نام تو وام گرفتم». پس تینیم بگؤیم: خودا نؤمی. (هوتؤ کی «به قول فلانی» بنه «فلانی قؤلی.)
-II-
یه پاره عبارت دأنیم کی فارسی جی هنن گیلکی مئن و هوتؤ واژه-به-واژه گیلکی بنن امما نتیجه یکچی بنه کی هم ثقیله و هم غریب! مثلن ایشؤن: ای فرصت هرگز امره هدأ نبؤ (این فرصت هرگز به ما داده نشده است)، مو سرعتˇ همره أمأدرم (من دارم به سرعت (سریعا) میآیم)، ایشؤن عبارت ایسن جه: … (اینها عبارتاند از: …)، شؤنˇ مئن مأ بوته (در حال رفتن به من گفت)، شیمه دس درد نکونه (دست شما درد نکند)، جوفˇ مئن وامجیم (توی جیب بگردیم)، خو هدفه دس بیاته (به هدف خود دست پیدا کرد)، الؤن ارج پیدا بوده (حالا ارزش یافت)، تا او جیگه کی خبر دأنی (تا جایی که خبر داری) و اینجا پر از خبرچین است (ائره پور جه گبخبربره).
تینیم ایشؤن جا او عبارتؤنیه بأریم کی گیلکی صرف و نحوˇ مئن دأنیم یا چاگوده تینیم:
– «داده شدن» ترکیبی ایسه کی فارسیه و حتمن نوا هونˇ سر گیلکی مئن بدأریم. شأنه گوتن «هرگز ای فرصته أمره هندأن».
– سریعا و بهسرعت قئید ایسن و ایشؤنˇ جانشین گیلکی مئن تونداتونده. لازم نیه همه جا «به» و «با» جا بگؤیم همره! تینیم ائره بگؤیم: مو تونداتوند أمأدرم.
– «عبارتاند از…» هو فارسی مئن نی مسألهداره چی برسه به گیلکی. خئلی راحت شأنه نویشتن: «ایشؤن، ایشؤنن: …» یا «ایشؤن… ایسن».
– هر جا «در» بديم قرار نیه «مئن» بأریم. قئید یکجور پستایی (پتانسیل) ایسه هر زوانئبه. شأنه گوتن: شؤدبؤ مأ بوته. دقت بکونیم کی شؤ دبو (šo dəbu)، شؤدبؤ (šo-dəbo) همره تؤفیر دأنه. «شؤ دبو» یعنی «داشت میرفت» کی «شؤ» و «دبو» مئن نی فاصله نأ. امما «شؤدبؤ» بیفاصله بنویشته بنه و «در حال رفتن» معنی دئنه. اولی فعلˇ مستمر ایسه و دومی قئید.
– فارسی مئن، احترامˇ وأسی دوم شخصˇ مفرده، جمع چاکؤنن. امما گیلکی مئن همچین چیزی ندأنیم. البته گیلکی مئن احترام دأنیم امما نأ مخاطبˇ جمع دَوَستنˇ همره. امی مخاطب تینه یک نفر باقی بمؤنه امما محترم نی ببون. پس بئتره بگؤیم: تی دس درد نکونه.
– ائرهم هنده لازم نیه حتمن چون تو (در) دأنیم توند بشیم واژهنامه مئن اونˇ معادله بیاجیم. ای جور موقهٰن گیلکی مئن علامتˇ مفعولی «ه» یا «أ» دوروسه. پس تینیم بگؤیم: جوفه (جوفا) وامجیم.
– «دست پیدا کردن» یا «دست یافتن» وختی هیتؤ واژه-به-واژه هنه گیلکی مئن خندهدار بنه. چره خئلی ساده نگونیم «خو هدفه فرسه» یا اگه خأنیم هدفˇ سر تاکید بکونیم بگؤیم «فرسه خو هدفه»؟
– شأنه گوتن «الؤن ارج بیته» یا «الؤن ارجدار ببؤ».
– جیگه همیشک منه جایˇ جا بنیشه. «هوتؤ کی خبر دأنی» یا «هوجور کی خبر دأنی» یا «هونقدر کی خبر دأنی» یا «تا اؤره کی خبر دأنی» ایسه هرته بسته به موقعیت و جؤمله تینن بأن. تازه «خبر دأنی» جام شأنه «دؤنی» أردن. چون خبر یکچی ایسه کی تازهٰ و خبره نشأنه همیشک دأشتن. خبر هو اول خبره و وختی آدمˇ دس بمؤنسه بنه دؤنسنی.
– ای دوته جؤمله قشنگتر نین: «ائره گبخبربرˇ جی پوره» یا «ائره پور-پورˇ گبخبربره»؟
-III-
زوان بکارت ندأنه و قرار نیه امه اینˇ ندأشته بکارتˇ پاسبان ببیم. دونیا مئنˇ زوانؤن کسؤنˇ جی هدأهگیر دأنن. هرته زوانه دونیا مئن مثال بزنیم کی توسعه بیته و بتؤنسه خو آدمؤنˇ نیازؤنه آؤجا بده دو ته پستاییئه دأنه. یکته اینکه تینه هرچی جی فعل چاکونه و تازه نیازؤنئبه خو پیشوند یا پسوندؤن و خو صرفی دابدستورˇ جی تازه کلمه چاکونه. یکته دیگرم اینکه خو دره واکؤنه تا اگه لازم بو تازه کلمه باخی زوانؤنˇ جی بأ دیرین و بسچی گه ای تازه کلمه وختی دیرین بمأ، شنه ای زوانˇ هزنگه مئن و اونˇ صرفی دزگا مئن یکجور بنه کی زوانˇ مئن بتؤنه خو زندگیه سره بده. هلئه ای دومیه توضیح ندأ، اولی پستاییˇ به مثال بزنم:
گیلکی مئن، فعلؤن پیشوندˇ همره یک جور معنی گینن کی پیشتر ندأشتن. مثلن خوتن، وختی بنه دخوتن یا جخوتن، یا گیتن کی پیشوندؤنˇ همره بنه: وأیتن (وأگیتن)، هیتن (هگیتن)، جگیتن، دیتن (دگیتن) و…
ایسه چی اشکال دأنه اگه تا امروز امه جخوردن یا واخوتن ندأشتیم، اگه لازمه بدأریم؟
یا گاگلف شأنه کلمهنˇ جی فعل چاگودن. چره نشأنه گیلکی مئن، فلسفه جی، فلسفئن یا فلسفسن بدأریم؟ ایشؤن، پستاییئنی ایسن کی امی زوان دأنه.
ایسه رسنیم دومی پستاییئه. فارسی مئن دابه کی چت (Chat)ˇ جی فعل چاکؤنن. چت، فارسی مئن دنهبو امما به هر دلیلی فارسی مئن داب ببؤ و الؤن خیلیئن گونن «دارم میچتم». ای یعنی چت یکته زوانˇ دیگرˇ جی بمأ فارسی مئن و اؤره اونˇ صرفی هزنگه مئن صرف ببؤ و الؤن دئه شأنه چتیدنˇ جی خیلی چیزؤن چاگودن.
پس بئتره، به جایˇ اینکه امی کونوشه بنیم اینˇ سر کی هرته خارجی کلمه جا یکته گیلکی معادل بیاجیم یا چاکونیم؛ بئتره امی زوانˇصرفی دابدستوره بشناسیم و هرچی کی بیرینˇ جی دیرین بمأ ای دابدستورˇ مئن هضم بکونیم. ناواله اگه قرار ببون هرچی کی گیلکیˇ اصیل نیه گیلکی جی بیرین تؤدیم، «پامادور» نی «اصیل» نیه! تازه مألوم نیه باخی کلمهن نی «اصیل» ببون! چون زوان هزار سالˇ مئن یگ عالم چی هدأهگیر بوده دأنه. خؤبه کی وختی یکچی تازه هنه زوانˇ مئن اونئبه معادل چاکونیم امما وختی یکچی زوانˇ مئن بنیشته، چره نوا اونه گیلکی دؤنسن؟ چره نخأ کامپیوتر یا تلفؤن یا تلویزیون یا ماشینه گیلکی بدؤنیم؟
گیلکی لؤغتنامهٰن خالی او کلمهٰنیه ثبت کؤنن کی فارسی و عربی و باخی زوانؤنˇ همره تؤفیر بدأرن. مثلن هیکس یکته گیلکی لؤغتنامه مئن، «مثلن»ه ثبت نکؤنه! امما امه در روز چن دفأ گیلکی مئن مثلنˇ جی استفاده کؤنیم. کی تینه بگؤ کی مثلن گیلکی نیه؟ شأنه لؤغتنامه مئن اینه أردن و بازون اینˇ جیر اینˇ اصل و نسبه توضیح دأن. هوتؤ کی هر زوانی گه خو در و درجیکه دنودنه و دونیا همره بگوبشتؤ دأنه ایتؤ عمل کؤنه. هوتؤ کی «کباب» فارسی جی شنه اینگیلیسی مئن و اوشؤنˇ لؤغتنامه مئن نی ثبت بنه.
گیلکینویسی و گیلکی گب زئن اگه دوروس ببون (یعنی ای زوانˇ دابدستورˇ سر ببون) دونیا همره هدأهگیر دأشتن منه زوانه تهدید بکونه.
IV
امه گیلکی مئن سو ته حرف دأنیم کی یکجور معنی دئنن امما ایشؤنˇ کاراکشئن یکجور نیه: جا، جه، جی. ای سو ته حرف هو From یا از ایسن، اینگیلیسی و فارسی مئن. امما وا بدؤنیم که کسؤنˇ همره اننئی تؤفیر دأنن.
جا، همیشک کلمه پسی هنه: تی جا. دامونˇ جا. برعکس، جه، همیشک کلمه پیشی هنه: جه من. جه خانه. هر دوته معنی امما یکچی ایسه.
جی، همیشک کلمه پسی هنه (تی جی، می جی، اونˇ جی) امما همیشک اینˇ معنی جه و جا همره یکی نیه. جی گاگلف «همره» معنی دئنه. «دودسأجی» یعنی: دو ته دسˇ همره. دودسی. «کسؤنأجی» یعنی: کس به کس. همدیگرˇ همره.
V
گیلکی مئن صفت و موصوف، بانی مضاف و مضاف الیهˇ جا هوتؤ نیه کی فارسی مئنه. ماقول ایتؤره کی اول صفت یا مضاف الیه أنه و بازون موصوف یا مضاف: سورخˇ گول. مازیارˇ ماشین.
امما همیشک ایتؤ نیه کی همهچیه هیتؤ وراکینه دچینیم کسؤنˇ ورجه. یه پاره ترکیبؤنˇ مئن ایتؤ نیه. مثلن وختی «شأرˇ لایجؤن» هیتؤ به کار شنه و لازم نیه حتمن بنویسیم: لایجؤنˇ شأر. یا دوروس نیه کی بگؤیم «گیلانˇ دانشگاهˇ مکانیکˇ مؤهندسی». ای جور گب زئن ثقیله. ای جور جوملهن گیلکی مئن معمولن شکئنن: مؤهندسی مکانیک، گیلانˇ دانشگا شی. یا: دانشگا گیلانˇ مؤهندسی مکانیک.
VI
گیلکی مئن، «ه» تینه «ایسن»ˇ جا بنیشه. وختی گونیم ای کتابه. امی منظور اینه کی ای کتاب ایسه. یا وختی گونیم می حال خؤبه. امی منظور اینه کی می حال خؤب ایسه. گیلکی گب زئنˇ مئن پور داب نیه کی بگؤیم ایسه. بئتره «ه» جی کاراکشیم. بسچی گه اگه بگؤیم یا بنویسیم «ایسه»، غلط نیه امما اگه خأنین شیمه گیلکی گب زئن هوجور ببون کی ای زوانˇ مئن دابه، هر سو دفأ کی «ه» به کار بئنین یک دفأ «ایسن» به کار ببرین. ای قاعده کی بوتم شوخی بو، امما بد نیه اینه جدی بگیرین.
دیدگاهتان را بنویسید