گیلکي فکته-دره؟

خئلي زمتؤن ىکچي گۊنيم ؤ تترج اۊنˇ سر استدلال کؤنيم ؤ نۊدؤنيم کي اۊن غلطه. بعضي عقيده’ن ىا ىپاره باورؤن، هيتؤرن. چاگۊده بۊبؤن ولي راسه-راسه نئن. اي باورؤنه اؤسانه (افسانه) ىا اسطۊره دۊخؤنيم. پيشتر مۊ ائره حقسأى بۊدم ىپاره اي اؤسانه’نه گيلکي زبؤنˇ سر نۊشؤن بدئم. (أگه تايسه نۊخؤندين ألنى بۊخؤنين.)

أمما ىکته اؤسانه راجه به گيلکي اينه کي اي زبؤن مرده-دره؛ فکته-دره؛ اصطلاحاً مؤنقرضأبؤدره!

اي نۊشؤن دئنه کي حتی اي زبؤنˇ جاجيگه سر أني أمئه ذهن اؤسانه’نˇ مئن دپيته’. هي ألنى، گيلؤن ؤ مازندرؤنˇ مئن، شهر ؤ روستاىˇ مئن، خيابؤن ؤ تاکسي ؤ ديکؤن ؤ بازار ؤ پاساژ ؤ سۊپرمارکتˇ مئن مردۊم اي زبؤن أجي خۊشؤنˇ کاره پيش بئنن. أهأ. کم بؤدره. ولى بأىم کلمه’نه بقاىده ؤ دقت أجي دؤجنيم ؤ دقيق ببيم؛ چۊن هر ته کلمه خۊ معنا دأنه ؤ بأزۊن أمه خأ هۊ کلمه ؤ معناىˇ سر تصميم بگيريم ؤ نظر بديم.
أگه بيرۊن هوا سرده مو خأ کاپشن دکۊنم. امما أگه ايسکالى سرده، خالي ىکته کشپيرأن وسسه. اگه هوا لاليمه، اۊنم نخأنه.
ايسه أگه بيرۊن هوا ايسکالى سرد بۊبۊن ؤ ىک نفر ديلسۊزي أجي مأ بۊگؤ “ورگ! بيرۊن هوا خئلى سرده!” چي بنه؟ ىا خأ کاپشن دۊده عرق بکۊنم ىا کاپشنˇ همرأ هأکش-دکش بدأرم.

ايسه انساني ؤ اجتماعي مسائله حل گۊدن ئبه’م خأ اۊشؤنه بقاىده بشناسيم تا بۊتؤنيم هۊ وضعيتˇ نيازؤنˇ سر خۊدمؤنه دپيچار (تجهيز) بکۊنيم.

وگرديم أمئه اؤسانه’: گيلکي فکته-دره.
خؤ! زوانشناسي مئن أمه ىکته اصطلاح دأنيم: خطردکته زبؤن (Endangered language).
ىکته زبؤن وختي خطردکته’ (خطرˇ مئن دکته) کي اي خطر بۊبۊن کي دئه کارأگيتن أجي دککئه، ويشترأني اينˇ وأسي کي دئه اينˇ زينده گۊتنکسؤن ؤ گبزئنکسؤن خئلي کمن. أگه تمؤمˇ خۊشˇ گبزئنکسؤنه دس أجي هأدئه، بنه ىکته فکته زبؤن (Extinct language). ىۊنئسکؤ (UNESCO) چار ته مۊقؤم ىا رج تعريف بۊده زبؤنؤنˇ خطر دکتن ئبه کي أمن (خطردنکته) تا فکته (مؤنقرض بۊبؤ) بنه.
۱. بيدفاع
۲. أزأ خطردکته
۳. خئلي خطردکته
۴. بدجۊر خطردکته

اي ليست، آسيا مئنˇ خطردکته زبؤنؤنه نۊشؤن دأدره. ايرانˇ ليستˇ مئن گيلکي اۊنˇ مئن دننئه ولي متأسفانه، أمئه همخؤنه’نˇ زبؤن، تالشي، اۊنˇ مئن دره ؤ اۊنˇ وضعيت أني بيدفاع (Vulnerable) ايسه.

پس جرىان چيسه؟
گيلکي فکته-دننئه ؤ خطرم دنکته. پس چره گيلکي وضعيت أمئبه ناخۊشه؟

ألؤن أگه لاىجؤنˇ جيرسرˇ مئن يکته ديکؤنˇ مئن فارسي گب بزنين احتمالاً همه چئه گرؤنتر هينين. رشت ؤ أنزلي ؤ کلاچاى ؤ… مئنم هيتؤره. پس اي زبؤن زينده’. ولي گيلکي مؤشکل اينه کي اي مراجع أجي بيرۊن بۊمؤنسه’:
– بۊرۊکراسي (اداره’ن ؤ رسمي مؤکاتبات)
– آمۊزش (مدرسه ؤ دانشگا ؤ…)
– رسانه’ن (مي منظۊر ويشتر گتˇ رسانه’نه؛ تلويزيؤن ؤ سرتاسري نشريه’ن ؤ…)
أولي دؤلت خأنه. وختي دؤلت، فارسيه چاگۊده رسمي، پس دئه نشأنه بۊرۊکراسي زبؤنه گيلکي چاگۊدن. اشکالم ندأنه. البته وختى قؤدرتˇ زبؤن فارسي بۊبۊن، تاثير نئنه گيلکي تضعيفˇ سر.
ائره فرقي نۊکؤنه. حتی أگه گيلکيه ببرن بۊرۊکراسي مئن هندئه مرکزيت ؤ اقتدارˇ زۊر عمل کؤنه؛ مثلاً هندئه گيلانˇ مرکزيتˇ لهجه باخي لهجه’نه فۊخۊسنه. أصلˇ راهˇ حل اينه کي مردۊمه بامۊجؤنيم کي زۊر ؤ اقتدار ؤ رسميت أجي نترسن ؤ همه چئه مرکزگراىي ؤ مرکزˇ مئن نىنن. تا دۊربين ؤ ميکرؤفؤن بدئن رسمي گب نزنن. اي ترس، فارسؤنˇ شئم ايسه. فارسؤنم معمولي بخأن گب بزنن گۊنن: “خيابۊنˇ ما آبش کثيفه.” امما تا دۊربينه بىنن (کي اقتدار ؤ مرکزيت ؤ رسميتˇ نماىنده ايسه) ايشؤنˇ زبؤن وگردن: با سلام. از مسئولين محترم خواهشمنديم در رابطه با آب شرب خيابان فلان واقع در محله بهمان تصميم‌گيرى لازم را مبذول بدارند. (اي دومي زبؤن، بۊرۊکراسي ؤ قؤدرتˇ زبؤنه.)

پس ائره اي قؤم ؤ اۊ قؤمˇ گب نئه؛ جؤر ؤ جيرˇ گبه ؤ وؤت (متن) ؤ گيجيک (حاشيه)ˇ گب. ترس ؤ زۊر ؤ مرکزيت ؤ خۊفرماني گبه. مردۊم هرچي ويشتر خۊفرمانئه بامۊجن ؤ پى بگيرن، خۊشؤنˇ زوانم بنه خۊشؤنˇ زيندگي زبؤن. اي ملکˇ مئن چن قرن اربابؤن فارسي گب زئن ؤ رعىتؤن گيلکي. الؤنأني جؤري طبقه’ن فارسي گب زئنن ؤ جيرئن گيلکي.

دومى هۊ آمۊزش ؤپرورشه کي گۊنن. گيلکي چون اي حؤزه’ جي بيرۊن دکته، مننئه نسل به نسل مؤنتقل بۊبۊن مگر اؤره کي خانواده’ن اي وظيفه’ گردن بگيرن. اي ىکته راهˇ حل دأنه کي بۊمؤنه. ولي هرچي بۊبۊن، اي مؤرد باعث نبنه کي هيچ زأکي کۊچه ؤ خيابؤنˇ مئن گيلکي نامۊجه.

سومي رسانه’ کي خؤ أمئه مملکتˇ مئن رسانه’ن نأ خالي قؤمي زبؤنؤنˇ مئن بلکي خئلي چيزؤنˇ مئن، مردۊمˇ دس دننئه کي اۊنˇ مئن نقش بدأرن. رؤشنفکرؤنˇ دسم دننئه. ولي اي مئنه اينترنت ىکته فرصته أمئه نسل ئبه. حتی اۊ دۊ تته’ جي مؤهمتر، اينه. چۊن تينه آمۊزشˇ مئنم ىاور بۊبۊن.
پس گيلکي خالي اي سۊ ته شر (حؤزه) أجي بيرۊن دره. پس وختي گۊنيم گيلکي وضعيت أمره أذئن کأدره، اين وأسي نئه گيلکي فکته-دره (چۊن دئه ألؤن دؤنيم گيلکي فکته-دننئه)، اين وأسئه کي گيلکي ضعيفأبؤ، گيلکي اۊ سۊ ته شرˇ مئن نئسأ ؤ اينˇ وأسئه کي أمئه ذهنˇ مئنˇ قالبؤن، خأنه زبؤنؤن همه اۊ سۊ ته شرˇ مئن دبۊن.

ولي کؤکته مؤهمتره؟ اينکه ىکته نامه آب ؤ فاضلابˇ اداره’ جي به اؤقافˇ اداره به گيلکي بنويشته بۊبۊن (هۊ جۊر عاىبˇ غراىب اداري زبؤن أجي، ولي اي دفأره گيلکي؛ کي تينين اۊنˇ مۊسؤنه شبکهٔ بارانˇ مئن بشتؤىين) ىا ىکته اسمس کي هي الؤن شمه شيمئه رفيق ىا ىار ئبه سرأدئنين ؤ اۊنˇ مئن خئلي ساده نيويسنين: “بئه گيلکي اسمس بزنيم؟”

ورگˇ کنال، تلگرامˇ مئن.
ورگˇ تۊىيتر.