نوشته‌هايی بدين زبان‌ها به نظم و نثر، به گونه پيوسته و گسسته، جسته و گريخته از سده‌های گذشته و به فراوانی از آغاز مشروطه به بعد وجود دارد. نام و نشان آن‌هايی که تاکنون بدان دست يافته و آگاهی به دست آورديم، در زير نموده می‌شوند. شايد در اينده همانند چنين آثاری از زمان‌های دور پيدا گردند. برخی از اين اثار را نگارنده در يکی از نوشته‌های پيشين خود نام برده است، ولی چون جای شايسته آن‌ها در اين‌جاست، از بازآوردن آن خودداری نمی‌کنيم.
۱- ديوان شرفشاه دولائی
به کوشش دکتر محمدعلی صوتی، ناشر بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1358. اشعار اين ديوان گيلکی و از سده هشتم قمری است. اين اشعار و ديوان از جنبه‌های گوناگون تاکنون به وسيله تنی چند بررسی شده است. ولی هنوز کار نهايی در دنبال است. اشعار گيلکی اين ديوان سند ارزنده و کهنی برای گيلکی نوشتاری است.
۲- غزليات گيلکی قاسم انوار
از سده نهم قمری. درديوان اشعار قاسم انوار به کوشش روان‌شاد سعيد نفيسی، اين غزليات گيلکی درج است. آقای عطاءالله تدين نيز گفتاری در اين زمينه دارند. تاهزه‌گی فاضل ارجمند، آقای عزيز دولت‌آبادی با سنجش چندين ديوان کهن از اين شاعر، به ويژه ديوانی که کاتب آن گيلانی بوده، کوشش نمود مضبوط‌ترين صورت غزل‌های گلکی را به دست دهد. اگرچه در اين کوشش بسيار موفق بوده، ولی باز کج‌نويسی (تحريف) در اشعار به چشم می‌خورد. بايد در انتظار پيدا شدن ديوان کهن‌تر يا مورد اعتمادتری ماند.
۳- منبع ديگری که مقداری از اشعار پيرشرفشاه گيلانی را دربردارد، دست‌نوشته‌های دُرن است. اين اشعار در سال 1860 ميلادی توسط ميرزا ابراهيم گيلانی برای دُرن (Dorn) خاورشناس آلمانی/روسی نگاشته و ترجمه گرديده و امروزه در کتاب‌خانه سالتيکوف شچردين در شوروی نگه‌داری می‌شود.
۴- اشعار گيلکی از ميرزا عابد فومنی، ملارضا ابن ملارستم فومنی، ميرزا باقر لشت‌نشايی (به گويش لشت‌نشا) و ميرزا ابراهيم گيلانی از سده سيزدهم قمری. این آثار نيز در شمار گردآورده‌های دُرن بوده و در کتاب‌خانه پيش‌گفته نگه‌داری می‌شود.
۵- ترجمه فصلی از تاريخ طبرستان، رويان و مازندران (بنای آمل)
تأليف سيد ظهيرالدين مرعشی، به گيلکی توسط ميرزا ابراهيم گيلانی از سده سيزدهم قمری. در دست‌نوشته دُرن.
۶- واژه‌های گيلکی، از سده دوازدهم قمری
سی و چند واژه گيلکی در جانورشناسی از يک نسخه خطی سده يازدهم، گيلان‌نامه، نشر 1366
در اين گفتار سی و هشت واژه مضبوط گيلکی با شرح و تفسير و به همراه نام لاتين جانوران و تصاويرشان به دست داده شد. اين واژه‌ها از نسخه خطی «خواص الحيوان» نوشته ملاعلی کامی لاهيجانی است که در کتاب‌خانه مرکزی دانشگاه ترهان نگه‌داری می‌شود.
۷- نسخه‌ای در خصوص «مطبوخات گيلان»
در هفت باب و… خطی از سده سيزدهم قمری در کتاب‌خانه مجلس شورای ملی پيشين. در اين نسخه، با وجودی‌که جايش معلوم است، ولی هنوز گم شده و نايافته به شمار می‌آيد. به احتمال زياد مفردات گيلکی که نام خوراک‌ها و اصطلاحات ويژه آشپزی گيلانی است، وجود دارد.
۸- اشعار گيلکی در کتاب خطی «مجمع تصنيفات» در شوروی
Dorn, B. : Morgenländlichen Handschriften, welche die kaiserliche öffentliche
Bibliothek zu St., Petersburg im jahre 1864 von Herrn Chanykov erworben hat, St. Pet. 1865, S. 23.
۹- سوره‌هايی از انجيل
(خطبه کوه و ديگر) به گيلکی مربوط به اوايل دوران مشروطيت.
۱۰- اشعار گيلکی به نام نيزار که از آن، نيکيتين روسی در کتابش نام می‌برد و بازنايافته است.
۱۱- يادداشت‌ها و نوشته‌هايی به گيلکی که نيکيتين سفیر روسيه در رشت گردآوری نموده و برای زبان شناس مشهور ژوکوسکی فرستاد. اين گردآورده‌ها می‌بايد در کتاب‌خانه سچردين باشد.
۱۲- قصيده‌ای به هفت لهجه از حافظ صابونی که به خان احمدخان گيلانی آخرين فرمان‌روای کيائيان تقديم گرديد، گذشته از زبان کهن قزوينی که با گيلکی و ديلمی و تالشی خويشاوندی دارد، می‌بايد يکی از اين هفت لهجه به احتمال فراوان به گيلکی باشد. اين قصيده از سده نهم قمری است. نگارنده هنوز بدان دسترس نيافته است.
۱۳- مفردات و عبارت‌های کوتاه به گيلکی که در نوشته‌های فارسی پراکنده‌اند، در مجموعه‌ای به گردآوری نگارنده آماده چاپ می‌باشند.
۱۴- دوبيتی‌های تالشی از شاعری به نام اياز بيک پونلی (پونل نام جايی در تالش است) از سده سيزدهم قمری.
۱۵- چند شعر تالشی از ملااسماعيل لنکرانی از سده سيزدهم قمری، گردآورده دُرن که در کتاب‌خانه سچردين شوروی نگه‌داری می‌شود.
۱۶- متون تالشی و ادبيات فرهنگ توده گردآورده ميلر.
۱۷- متون تالشی، گردآورده ريس.
۱۸- دو افسانه تالشی چاپ شده به زبان تالشی در سال 1894 ميلادی در روسيه.
۱۹- يک داستان کوتاه تالشی و داستانی به گيلکی در کاسپيا، اثر دُرن. (ص217-218)
۲۰- متنی به تالشی در کتاب ژاک‌دومرگان فرانسوی.
۲۱- منظومه بلند تالشی از فرامرز مسرور. چند نوشته گيلکی به نظم از آغاز مشروطه به بعد.
۲۲- شعری به گيلکی از سيد اشرفالدين قزوينی (گيلانی)
(جاودانه سيد اشرفالدين (گيلانی)، به کوشش حسين نمينی، کتاب فرزان، تهران، 1363، ص182)
۲۳- اشعار گيلکی آزادی‌خواه نامدار، ميرزا حسين‌خان کسمائی که در مجله فروغ رشت در سال‌های 1306-1307 خورشيدی به چاپ رسيد. در سال 1358 نيز در کتاب «گزيده ادبيات گيلکی» به کوش آقای ابراهيم فخرايی مجددا انتشار يافت.
۲۴- اشعار گيلکی اجتماعی و ادبی در روزنامه جنگل، ارگان جنبش جنگل در سال 1335-1336 قمری.
۲۵- اشعار گيلکی سروده ابراهيم سراج رشتی چاپ شده در مجله فروغ رشت و در «گزيده ادبيات گيلکی».
۲۶- اشعار گيلکی آقای ابراهيم فخرايی چاپ شده در مجله فرهنگ رشت و کتاب «گزيده ادبيات گيلکی».
۲۷- اشعار اجتماعی و سياسی رادبازقلعه‌ای (افراشته) در آغاز به صورت ورقه‌های چاپی در کوی و برزن به فروش می‌رفت. مقداری هم در روزنامه چلنگر، مجله گل‌های رنگارنگ و سرانجام در کتاب «گزيده ادبيات گیلکی» به چاپ رسيد. پس از انقلاب اسلامی نيز اشعار اين شاعر آزادی‌خواه و منتقد اجتماعی در دفترهای گوناگون به چاپ رسيد که از ميان آن‌ها مجموعه‌ای به کوشش م.ا.به‌آذين از سوی انتشارات نيل (1358) و مجموعه‌ای از انتشارات انديشه در صومعه‌سرای گيلان (بدون تاريخ) را می‌توان نام برد.
[کامل‌ترين مجموعه، مجموعه اشعار گيلکی افراشته، به کوشش محمود پاينده لنگرودی، نشر گيلکان، سال 1374 می‌باشد. ورگ]
۲۸- اشعار گيلکی محمد کسمائی، چاپ نشده، نيز قابل ذکر است. محمد کسمائی برادر ميرزا حسين‌خان کسمائی می‌باشد. اگرچه اشعار وی به مانند اشعار برادرش اجتماعی و اخلاقی است، ولی در کارهای اجتماعی چون برادرش از نام نيکی برخوردار نيست. محمد کسمائی در تئاتر، نقاشی و مجسمه‌سازی و موسيقی نيز دست داشت. نمايش‌نامه‌های کوتاه منظوم گيلکی و مقداری اشعار گيلکی او را (و کسانی ديگر را) دوست گرامی نگارنده، آقای ابراهيم فخرائی از راه لطف و محبت و دانش‌پروری در اختيارم گذاشت که از ايشان در اين‌جا صميمانه تشکر می‌نمايم.
۲۹- شعری حماسی به گيلکی حدود 60 بيت از محمدتقی وهاب‌زاده متخلص به حديدی را هم می‌بايد نام برد که دو بيت آن را آقای ملک‌زاده در تذکره خود آورده‌اند.
۳۰- پيش‌پرده‌های گيلکی که پيش از آغاز نمايش‌نامه در تئاتر خوانده می‌شد، برای بررسی اجتماعی، گذشته از ارزش زبانی خود، قابل توجه می‌باشند. گوينده‌گان معروفی چون اسماعيل پورسعيد، رمضان هوشمند و جواد دلخوش‌نواز دارای پيش‌پرده‌های گيلکی هستند که نمونه‌ای از آن در کتاب تاريخچه تئاتر گيلان آمده است.
(حاج‌علی عسگری، علی: تاريخچه تئاتر گيلان (1289-1357)، مرکز پخش انتشارات طاعتی، رشت، 1359، ص10)
۳۱- اشعار گيلکی چاپ‌نشده‌ای از گذشتگان چون رياضی رشتی، ملازمان، جهانگير کسمائی (فرزند ميرزاحسين‌خان کسمائی) و محمد کسمائی وجود دارد. نگارنده اميدوار است به فضل و مهر دوستان و سروران دست‌اندرکار به آن‌ها دست يابد و برای چاپ پيش‌گام شود.
چند مجموعه اشعار گيلکی که به علت نداشتن واژه‌نامک، از آن‌ها در پيش نامی برده نشد، در اين‌جا آورده می‌شود. اين دفترهای اشعار، گذشته از سود ادبی به خاطر داشتن مواد و مصالح زبانی درخور توجه‌اند.
۳۲- سرتيپ‌پور، جهانگير: اوخان، ناشر فهيمه اکبر، 1338.
۳۳- فرهادیان، ناصر/ پاينده، محمود و شهدی لنگرو.دی: ترانه‌های گيلکی، تهران، 1334.
۳۴- شکيبايی لنگرودی (عاصی): مجموعه ترانه‌های گيلکی، مطبوعاتی فريد، لنگرود،1346.
۳۵- منتظری، ابوالقاسم: منظومه ارباب رعيتی، ناشر کتاب‌فروشی طاعتی، رشت، چاپ دوم، 1354.
۳۶- امين لاهيجی (م.راما)، محمد: اوجا، مجموعه اشعار گيلکی، نشر گيل، لاهيجان، 1358.
۳۷- گورگين، تيمور: دختر رشتی (مجموعه صد دوبيتی گيلکی)، ناشر مطبوعات سنجری، تهران، چاپ دوم، 1342.
×××
گذشته از آثار چاپی گيلکی، شاعران گيلکی‌سرا در گيلان، برای اولین بار دست به نوآوری بی‌مانندی زدند و آن ضبط اشعار گيلکی به همراه آهنگ‌های بومی و ايرانی برروی نوار و پخش آن بود. بدين‌سان اين اشعار حتا برای روستائيان محروم از نعمت خواندن و نوشتن قابل استفاده گرديد و با اين کار در رواج گيلکی و سودمند ساختن همگانی آن در تلطيف عواطف و دريافت پيام شاعر و بالا بردن آگاهی اجتماعی مردم گام ارزنده‌ای برداشته شد.
۱- اولين اثر در اين زمينه ۶ نوار از سروده‌های شيون فومنی شاعر معاصر گيلان بود که با نام عمومی «گيله اوخان» در بين سال‌های متناوب پخش شد. منظومه‌های بلند و کوتاه و دوبيتی و غزل در اين نوارها با محتوای اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی [و سياسی] خود از استقبال شديدی برخوردار شد. ناشر اين نوارها «استريوتال» در رشت و بهنوش در تهران بود. نوارها فاقد تاريخ پخش و ديگر ويژگی‌های فهرست‌نگاری می‌باشند. [البته اخيرن به همت حامد فومنی، فرزند شاعر، اين نوارها با وضعی مناسب‌تر منتشر شده‌اند.]
۲- چهار نوار ديگر که دربردارنده اشعار اجتماعی و آهنگ‌های ساخته شده توسط روان‌شاد محمدولی مظفری بود، به نام شعر و ترانه مظفری از سوی «استريو ديلمان» پخش شد. اشعار اين مجموعه به گيلکی شرقی است و دارای زبانی اصيل و استوار می‌باشد. گوينده و خواننده اشعار چون نوارهای ديگر، خود شاعر است. تاريخ زمان پخش نوار روشن نيست.
۳- نواری حاوی اشعار اجتماعی به گيلکی و آهنگ‌های ساخته علی زيباکناری، شاعر و خواننده راديوگيلان، از سوی روزنامه دامون در اسفندماه 1359 پخش شد. شماره 19 روزنامه دامون در سال مذکور ياداور شد که اين اشعار و آهنگ‌ها در فاصله بهمن ماه سال 1357 تا بهمن ماه سال 1359 توسط آقای علی زیاکناری ساخته شد.
مسلما از آن پس نيز نوارهايی به بازار آمد که نام برخی از آن‌ها شنيده شد. ولی به علت عدم دسترسی به نوارها، شناساندن آن‌ها ممکن نگرديد.
اشتوتگارت، اسفندماه 1364 خورشيدی
منبع: گيلان‌نامه، مجموعه مقالات گيلان‌شناسی، جلد دوم، چاپ 1369.